पाखरांची घरटी

*पाखरांची घरटी* 

       विविध रंगांचे, विविध आकारांचे पक्षी म्हणजे निसर्गाची अदभूत निर्मिती आहे! जवळजवळ सगळेच पक्षी देखणे असतात. खूप सुरेख रंगसंगती त्यांच्या पंखांवर असते. एकाच रंगाचे कावळा, कोतवाल, चिरक, कोकीळ, पाणकावळा यासारखे अनेक पक्षी असले, तरी प्रत्येकाच्या काळ्या रंगाची छटा भिन्न असते. त्याच प्रमाणे पाखरांची घरटीही विविध रंगी, विविध ढंगी असतात. माणूस जसा बारा महिने सर्व ऋतूत सुरक्षित घरात राहतो, तसे पक्षी करत नाहीत. त्यांना घरट्याची गरज वाटते ती फक्त अंडी घालण्यासाठी. नव्यांना जन्म देण्यासाठी. त्यांचे संगोपन करण्यासाठी. त्यामुळे विणीच्या हंगामातच पाखरांची घरटी बांधायची लगबग सुरू झालेली आढळते. इतर वेळी बहुसंख्य पाखरं झाडावरच राहतात. रात्री पंखात मान मुडपून झोपी जातात. पाणपक्षी पाण्यात झोपतात, तर माळ पक्षी माळावरच डुलक्या घेतात. या सर्व पाखरांची झोप सावध असते, इतके मात्र खरे! 

       प्रत्येक पाखराचे घरटे वेगळ्या धाटणीचे आणि वैशिष्ट्यपूर्ण असते. बाहेरून पाहताना पक्ष्यांचे घरटे ओबडधोबड दिसत असले, तरी आतून मात्र मऊ मुलायम आणि उबदार असते. बहुसंख्य पक्षी कपाशी, काटेसावर अशा झाडांपासून मिळणारा कापूस वापरतात, तर कधी इतर पक्ष्यांचे छोटे पंखही वापरतात. चिमण्या गवत काड्या गोळा करून घराच्या वळचणीला आपलं कोटं करतात. रामगंगा पक्षाचे घरटे वाटीच्या आकाराचे असते. 

कावळा कधी आंबा, करंज तर कधी बाभूळ, खैर अशा झाडांवर घरटे बांधतो. त्याचे घरटे कावळा आणि कावळी दोघे मिळून बांधतात. विशेषतः कावळा काटक्या, कापूस आणून देतो. आणि कावळीन आपल्या मनाजोगती मऊ उबदार गोदी बनवते. घरटे बांधते. चिमणीच्या आकाराच्या सुगरण पक्षाचे घरटे विहिरी कडेच्या झाडांवर किंवा बाबळी सारख्या काटेरी झाडांच्या फांदीला लटकलेले आढळते. सुगरणीचा खोपा अत्यंत सुबक आणि देखणा असतो. बऱ्याच वेळेला असा खोपा विणायला सुरुवात नर करतो. अर्धवट कारागिरी झाल्यावर तो एखाद्या मादीला ते घरटे दाखवतो. तिलाही ते पसंत पडले की दोघे मिळून राहिलेले घरटे पूर्ण करतात. जर एका मादीने घरटे नाकारले, तर दुसऱ्या किंवा तिसऱ्या मादीला दाखवतो. जर कोणीच ते पसंत केले नाही, तर ते अर्धवट सोडून नवे विणायला घेतो. 

      अरे खोप्यामधी खोपा 

      सुगरणीचा चांगला

      देखा पिलासाठी तिनं 

      झोका झाडाला टांगला 

असे बहिणाबाई चौधरींनी म्हटले आहे. 

     तिची उलूशीच चोच 

     तेच दात तेच ओठ

     तुला दिले रे देवाने 

     दोन हात दहा बोटं 

असेही बहिणाबाई म्हणतात. खरोखरच ही पाखरांची कारागिरी माणूस दोन हात दहा बोटं असूनही करू शकत नाही. 

     पोपट, सुतार पक्षी, धनेश यांची घरटी झाडाच्या बुंध्यात असतात. ते लाकूड पोखरून सुरक्षित घरटे तयार करतात. धनेश पक्ष्याची मादी घरट्यात अंडी घातली की घरटे लिंपून बंद करते. फक्त चोच बाहेर      येण्यापुरती फट ठेवते. त्या काळात नर तिला अन्न पुरवठा करतो. तांबट पक्षी एखाद्या वाळलेल्या झाडाचे खोड शोधतो. त्यामध्ये अरुंद बीळ करून तिथे घरटे करतो. तर घुबड झाडाची अंधारी ढोली पसंत करते. बुलबुल पक्षी झुडपांमध्ये, अशोकावर घरटे करतो, तर शिंजीर पक्षाचे घरटे बाहेरून कोळीष्टक चिकटवलेले ओबडधोबड ओळखू येणार नाही, असे असते. शिंपी पक्षी चक्क दोन मोठ्या आकाराची पाने अत्यंत कौशल्यपूर्वक शिवून त्या पानांच्या खोळात आपले घरटे करतो. 

        घार, गरुड या पक्षांची घरटी खूप उंचावर मोठमोठ्या काटक्या गवत यांनी बनवलेली असतात. गिधाडे उंच नारळाच्या झाडावर घरटी बांधतात. गरुडाचे घरटे उंच डोंगर कपारीत, तर घारीचे विजेच्या टॉवरवर आढळते. 

       काही प्रकारचे बदक, जलकपोत अशा पाणपक्षांची घरटी पाण्यातच पाणवनस्पती किंवा गवताच्या आधाराने बनवलेली असतात. ती पाण्यावर तरंगत असतात. बगळे पाणथळीच्या जवळचे उंच झाड निवडून तिथे घरटी करतात. त्यांना सारंगागार म्हणतात. तर बदकाच्या उदई सारख्या प्रजाती उंच झाडाच्या ढोलीत घरटे करतात. त्यांचे घरटे नदी, तळे यांच्या जवळपास असते. घरट्यातून पिलांना सुखरूप पाण्यापर्यंत नेणे खूप जिकिरीचे असते. काही हंस पक्षांची घरटी डोंगरकपारीत उंचावर असतात. त्यातील पिलांचा घरटे सोडून जमिनीकडे पहिली झेप घेण्याचा प्रवास हा काळजाचे ठोके चुकवणारा असतो. पहिली उडी नीट जमली नाही, तर कपाळमोक्ष होऊन काही पिल्ले जाग्यावरच दगावतात.

अग्निपंख रोहिताची घरटी कच्छच्या रणात दलदलीच्या प्रदेशात आढळतात. चिखलाचे गोलाकार उंचवटे व त्यावर गवत शेवाळ अंथरून ती तयार केली जातात. 

         

पाकोळी, दुर्बल हे पक्षी चोचीतून चिखल घेऊन तो कडेकपारीत, विहिरीत, पुलांच्या किंवा इमारतींच्या भिंतीवर चिटकवतात आणि अत्यंत खुबीने वाटोळ्या वाडग्याच्या आकाराची घरटी तयार करतात. खंड्या आणि वेडे राघू हे पक्षी जलाशयाच्या तटबंदीजवळ मातीत लांब बोगदा करून घरटी बांधतात. कधीकधी जुन्या पडक्या मातीच्या घरांच्या भिंतीमध्येही त्यांचे घरटे आढळते. कबुतरे आता मोठ्या इमारतीच्या खिडक्या, रिकाम्या जागा पटकावू लागली आहेत. एकदा जागा पटकावली की ती सोडण्याचे नाव ते घेत नाहीत. तर कोकीळ पक्षी कधीही घरटे बांधण्याचे कष्ट घेत नाही. कावळा किंवा बुलबुल अशा पक्ष्यांच्या घरट्यात स्वतःची अंडी घालून तो बिनधास्त होतो. ते बिचारे पालक पक्षी आपलेच अंडे समजून कोकिळेची अंडी उबवतात आणि कोकिळेच्या पिलाला आपलेच पिल्लू समजून वाढवतात. 

     

 माळपक्ष्यांची घरटी माळावर गवतामध्ये कुणाला सहजासहजी दिसणार नाहीत, अशी असतात. शेकाटे, टिटवी, तित्तर, धूळचिमण्या, धाविक, मोर यांची घरटी जमिनीवरच आढळतात. आपण आपल्या आजूबाजूला असंख्य पक्षी तर पाहतो, परंतु त्यांचे जीवन अनुभवत नाही. घरटे बांधताना जागेची निवड, गवत-काडी-कापूस अशा साधनांची निवड आणि रचनेचे कौशल्य सगळेच अचंबित करणारी असते. त्यासाठीची अतोनात मेहनत लाजवाब असते. आणि एवढी धडपड फक्त एका विणीच्या हंगामात पुरती असते. काही पक्ष्यांच्या वर्षातून दोन विणी असतात. या सगळ्यांची सजग नोंद आपणास घ्यायला हवी. आनंदाने चिवचिवाट करत जगणाऱ्या रानपाखराचा घरसंसार आपल्या मुलाबाळांना आवर्जून दाखवायला हवा. 

                      डॉ. श्यामसुंदर मिरजकर 

                कला, वाणिज्य महाविद्यालय, मायणी