श्रवण कौशल्य आणि व्यक्तिमत्त्व विकास (लेख)

श्रवण कौशल्य आणि व्यक्तिमत्त्व विकास

       व्यक्तिमत्त्व विकास हा आज परवलीचा शब्द झाला आहे.  व्यक्तिमत्त्वात व्यक्तीचे बाह्यदर्शन  आणि त्याच्या  आंतरिक  क्षमता यांना  महत्त्व असते. अांतरिक क्षमतांच्या जडणघडणीत म्हणजेच पर्यायाने व्यक्तिमत्त्व विकासात भाषेचे स्थान अनन्यसाधारण आहे. भाषा ही माणसाने निर्माण केलेली अभूतपूर्व संरचना! मानवी विकासात भाषेला मैलाचा दगड मानता येईल. भाषांची निर्मिती आणि लिपींचा शोध यामुळे माणूस वेगाने प्रगती करू लागला. त्याने स्वतःचे वैशिष्ट्यपूर्ण जीवनमान विकसित केले. त्यामुळेच मानवी जीवनात भाषेला प्रचंड महत्त्व असलेले दिसते. भाषा शिकणे किंवा आत्मसात करणे म्हणजे भाषिक कौशल्यांचा विकास करणे होय. व्यक्तीने स्वत:मध्ये भाषिक कौशल्ये विकसित केल्यानंतर आपोआपच त्याच्या व्यक्तिमत्त्वाचा विकास होतो. त्याचे व्यक्तिमत्त्व प्रभावी होऊ लागते.
       श्रवण, भाषण, वाचन, लेखन व संभाषण ही भाषिक कौशल्ये मानली जातात. या भाषिक कौशल्यांचा विकास साधून व्यक्ती स्वतःच्या व्यक्तिमत्त्वाची जडणघडण करत राहते. श्रवण हे पहिले महत्त्वाचे भाषिक कौशल्य आहे. हे पायाभूत कौशल्य आकलनाशी संबंधित आहे. ऐकणे ( hearing) आणि श्रवण (listening) या दोन क्रियांमध्ये मूलभूत फरक आहे. कानावर पडणारे सर्व ध्वनी, सर्व आवाज आपणास ऐकू येतात. मात्र त्यातील काही ध्वनीच आपण लक्षपूर्वक ऐकतो. आसपासचे सर्व ध्वनी कर्णेंद्रियाद्वारे जाणवणे म्हणजे ऐकणे होय. तर विशिष्ट ध्वनी लक्षपूर्वक ऐकणे म्हणजे  श्रवण होय.
       प्राचीन काळापासून श्रवणाला महत्त्व दिलेले आढळते. प्राचीन वाङ्मयात वेदांना श्रुती असे म्हटले आहे. वेदवचन ऐकणारा हा एका अर्थाने श्रोता आहे आणि ऐकलेली वचने म्हणजे श्रुत होय. ज्ञानी माणसाचे एक वैशिष्ट्य तो बहुश्रुत आहे, असे मानले जाते. ज्ञानेश्वरांनी ज्ञानेश्वरीत श्रोत्यांना उद्देशून 'अवधान एकले दिजे, मग सर्व सुखासी पात्र होईजे' असे म्हटलेले आढळते. त्यांनी अनेक वेळेला श्रोतृवंदन केलेले आढळते. यावरून लक्षपूर्वक ऐकणाऱ्या श्रोत्यांचे महत्त्व जुन्या काळातही होते, हे स्पष्ट होईल. इंग्रजीत याबद्दल एक महत्त्वपूर्ण विधान असे आढळते, Attention is the selective focusing of the mind upon a given phenomenon.

श्रवण : व्याख्या
       श्रवण ही संकल्पना स्पष्ट करणाऱ्या काही व्याख्या आपणास सांगता येतील. 'विशिष्ट संदेश देणारे अर्थपूर्ण ध्वनी लक्षपूर्वक ऐकणे व त्याचा अर्थबोध होणे, म्हणजे श्रवण होय.' श्रवणाचा आपल्याला येथे अभिप्रेत असलेला अर्थ हा मौखिक रूपात, ध्वनी रूपात असणाऱ्या चेतकांचा जाणीवपूर्वक सक्रिय स्वीकार करण्याची प्रक्रिया, असा आहे. यासंदर्भात डॉ. दत्तात्रय गंधारे म्हणतात, "मौखिक संभाषण समजून घेण्याची व त्याला अनुसरून परिणामकारक प्रतिसाद देण्याची कुवत ज्यामुळे निर्माण होते, ते श्रवण कौशल्य होय."
       श्रवण हा संपूर्ण ज्ञान प्रक्रियेतील पायाभूत घटक आहे. श्रवण चांगले असेल तरच भाषा आत्मसात करता येते. भाषण व संभाषण या पुढील प्रक्रिया जमू शकतात. श्रवण ही नैसर्गिकपणे विकसित होणारी गोष्ट नाही, तर जाणीवपूर्वक श्रवण कौशल्याचा विकास करावा लागतो. पूर्वप्राथमिक स्तरापासून मुलांना श्रवणाची योग्य सवय लावावी लागते. आकलन क्षमतेचा विकास योग्य दिशेने व्हावा यासाठी प्रयत्न करावा लागतो. कारण Perception is an active response of communication.
       श्रवणाचे विशिष्ट टप्पे असतात. त्या टप्प्यांना अनुसरत श्रवण व अर्थनिर्णयन या गोष्टी साध्य करता येतात. प्रथम सोपी वाक्ये व त्यांचा अर्थ हे शिकवले जाते. विशिष्ट सूचना, अाज्ञावली व त्यानुसार कृती हेही शिकवले जाते. अशाप्रकारे हळूहळू भाषेच्या वापराचा सराव होतो. पुढच्या टप्प्यावर भाषेच्या माध्यमातून ज्ञानग्रहण, माहिती संग्रहण, भावभावनांचे विश्लेषण या गोष्टी शिकवल्या जाऊ शकतात. म्हणूनच श्रवणाच्या स्वरूपावरून त्याचे काही प्रकार केले जाऊ शकतात.
१) सामान्य श्रवण २) माहितीपूर्ण श्रवण ३) मूल्यमापनात्मक श्रवण ४) रसग्रहणात्मक श्रवण ५) समीक्षात्मक श्रवण ५) सर्जनशील श्रवण ६)सहानुभूतीयुक्त श्रवण असे विविध प्रकार कल्पिता येतात.
       जोपर्यंत श्रवणाचा हेतू स्पष्ट असत नाही, तोपर्यंत चांगले श्रवण होऊ शकत नाही. ऐकणाऱ्याला श्रवण हे आनंददायी व लाभदायक वाटत असेल, तरच तो श्रवणाकडे गांभीर्याने लक्ष देतो.  कोणतीही व्यक्ती समाजातील अनेकांशी अनेक पातळ्यांवर संवाद साधत असते. ती अनेक व्यक्तींचे बोलणे ऐकत असते. तसेच मानवेतर प्राणी व काही अचेतन वस्तूंचे आवाजही ऐकत असते. त्या वस्तूंच्या आवाजाचाही तिला अर्थबोध होतो. आईवडील, नातेवाईक, शेजारी, मित्र, सहकारी, शिक्षक, वरिष्ठ अधिकारी, नेते, समाजातील विविध व्यवसायाचे लोक अशा अनेकांचे बोलणे आपण ऐकत असतो. या प्रत्येक स्तरावर ऐकणाऱ्याची भूमिका वेगळी असते. त्यामुळे भिन्न भिन्न श्रवणामधील अवधान केंद्रीकरणाचा स्तर वेगवेगळा असतो. त्याचप्रमाणे त्या त्या वेळेला असणारी मानसिक स्थिती, संभाषणाच्या दरम्यान सभोवताली असणारे वातावरण, यानुसारही श्रवणाचा दर्जा ठरत असतो.
       लहान मुले इतरांचे बोलणे लक्षपूर्वक ऐकतात. बोलणारी व्यक्ती कोणते शब्द वापरते, त्याच्या चेहर्‍यावरील हावभाव कसे असतात, या गोष्टी ते टिपतात. त्यातून कळत नकळत ते भाषिक क्षमता आत्मसात करत असतात. हे नैसर्गिक श्रवण  (simple listening)आहे. काही वेळेला विशिष्ट माहिती मिळवण्याच्या हेतूने श्रवण केले जाते त्याला माहितीयुक्त श्रवण (informational listening) असे म्हटले जाते. काही वेळेला बोलणारा माणूस समस्याग्रस्त किंवा दुःखी असतो. त्याचे बोलणे ऐकणे हे सहानुभूतीपूर्वक होते. म्हणून त्याला empathetic listening असे म्हटले जाऊ शकते. काही प्रसंगी ऐकणारा ऐकता ऐकता त्याने व्यक्त केलेल्या विचारांचे मूल्यमापन करतो. बरेवाईट, खरेखोटे ठरवितो. त्याला मूल्यमापनात श्रवण  (evaluating listening) असे म्हणता येते.  गीत-संगीताचे कार्यक्रम ऐकताना रसग्रहणात्मक श्रवण (appreciative listening)  होते. पुढच्या टप्प्यावर श्रोता बोलण्याचा किंवा संभाषणाचा विषय, हेतू, वक्त्याचा दृष्टिकोन, त्याची विश्वसनीयता, त्याच्या बोलण्यातील सामर्थ्य व कमतरता, त्याच्या चुका याचा विचार करत श्रवण करतो. त्याला समीक्षात्मक श्रवण (critical listening) असे म्हटले जाते.
       प्रभावी श्रवण ही सकारात्मक व प्रतिसादात्मक असते, तसेच ती एक बौद्धिक व मानसिक प्रक्रिया असते. काही वेळेला दुसऱ्याचे बोलणे ऐकून श्रोत्याच्या मनात नवीन कल्पना, नवीन विचार सुचत राहतात. कळत नकळत त्याच्याकडून भाषिक सर्जन होते. म्हणून त्याला सर्जनशील श्रवण (creative listening)  असे म्हटले जाते.

श्रवणातील अडथळे
       सामान्यतः श्रवणामध्ये तीन प्रकारचे अडथळे येतात. १. बोलणाऱ्याचे दोष, २. सभोवतालच्या वातावरणाचा अडथळा ३. ऐकणाऱ्याचे दोष.
         बोलणारी व्यक्ती खूप हळूहळू बोलत असेल, खूप भरभर बोलत असेल किंवा त्याचे बोलणे तुटक, संदर्भहीन, रटाळ, पुनरुक्ती करणारे, पसरट असे असेल, तर लक्षपूर्वक ऐकणे घडत नाही. बोलणारा विनाकारण खूप मोठ्या आवाजात बोलत असेल किंवा चुकीचे काही सांगत असेल, तर ऐकणारा लक्षपूर्वक ऐकत नाही. बोलणारा योग्य वाक्यरचना करत नसेल किंवा परभाषेतील अपरिचित शब्द योजत असेल, तरीही श्रवण प्रभावीपणे होत नाही. 
         जर संभाषण चाललेल्या ठिकाणी खूप गोंगाट असेल, वातावरण अतिशय त्रासदायक असेल, उष्ण-शीत, पावसाळी, कुंद, कोंदट, भीतिदायक असेल, तर श्रवण चांगले होत नाही. ऐकत असताना आसपास इतर कृती घडत असतील, तर ऐकणाऱ्याचे लक्ष विचलित होते. त्यामुळेही चांगले श्रवण घडत नाही.
        तर काही वेळेला ऐकणाऱ्याच्या दोषामुळे चांगले श्रवण घडत नाही. मनाची एकाग्रता न होणे, ऐकताना इतर विचार मनात येणे, ऐकता ऐकता इतर कृती करणे, आरोग्य चांगले नसणे, झोपेचा अंमल असणे, सुस्ती, नशा, आजारपणाची ग्लानी यामुळेही चांगले श्रवण घडत नाही. संभाषणातील विषयाबाबत अरुची, नावड, बोलणाऱ्या व्यक्तीबद्दल किंवा विषयाबद्दल मनात असणारा पूर्वग्रह, किंवा स्वतःला त्या विषयातील सगळी माहिती आहे, असे वाटणे चर्चाविषयाचे पूर्वसंदर्भ माहीत असणे, निरुत्साह, उदासीनता किंवा योग्य प्रतिसादाशिवाय निष्क्रिय ऐकणे, या गोष्टींमुळे प्रभावी श्रवण घडत नाही. We hear what we want to hear, असे म्हटले जाते. चांगल्या श्रवणाच्या दृष्टीने ही सवय घातक असते. तसेच श्रावणात बाधा आणणारी मूल्यमापनाची सवयही आपण टाळली पाहिजे. Good listening demands of us the difficult task of setting aside our attitudes as we evaluate what the speaker said. याउलट वक्त्याने उच्चारलेल्या शब्दांवर लक्ष केंद्रित करणे गरजेचे असते. म्हणूनच असे म्हटले जाते की, One way to get at what the speaker really said is to examine his words.
       श्रवण म्हणजे लक्षपूर्वक ऐकणे इतकेच मर्यादित नाही, तर ऐकलेल्या ध्वनींचे अर्थनिर्णयन करणे आणि वक्त्याला योग्य तो प्रतिसाद देणे, हेही गरजेचे असते.

श्रवण कौशल्य विकसित करण्याच्या उपाययोजना
          चांगले श्रवण घडण्यासाठी वातावरण उत्साहवर्धक हवे. ताणतणाव रहित हवे. श्रोत्यांचा प्रतिसाद सकारात्मक हवा. बोलणारा वक्ता जबाबदारीने बोलणारा हवा. त्याचे बोलणे नावीन्यपूर्ण, श्रोत्यांचा अंदाज घेऊन चाललेले असणे गरजेचे आहे. उत्तम श्रवण होण्यासाठी बोलणारा व ऐकणारा यांचा योग्य समन्वय हवा. बोलणाऱ्याने ऐकणाऱ्यांना ऐकत रहावे वाटेल, अशा पद्धतीने मांडणी करायला हवी. स्पष्ट उच्चार, योग्य वाक्यरचना, भाषेवरील प्रभुत्व, नावीन्यपूर्ण दृष्टिकोण, सकारात्मकता यांद्वारे बोलणारा जिंकू शकतो. एकदा का ऐकणाऱ्याचे मन वक्त्याने जिंकले, की श्रवण चांगले होते.
       श्रोत्यांनीही वक्त्याच्या नजरेला नजर भिडवून ऐकणे, सकारात्मक संकेत देणे, गरजेनुसार प्रश्न विचारणे, गरजेचे असते. ऐकताना संभाषणाचा अनुवाद करता आला पाहिजे. म्हणजेच वक्त्याला नेमके काय म्हणायचे आहे, ते आपण आपल्या पद्धतीने समजून घेतले पाहिजे. बोलणाऱ्याच्या शैलीपेक्षा विषयावर लक्ष केंद्रित करणे, संभाषणातील महत्त्वाचा भाग, गाभा मनात नोंदविणे, पूर्ण लक्ष केंद्रित करून ऐकणे, संयम राखणे, श्रवणात रस आहे, असा संकेत देणे, स्वतःच्या श्रवणक्षमतेचे परीक्षण करणे, उच्चारित व अनुच्चारित खुणांचा (signs) अर्थ जाणणे, वेगवेगळ्या विषयावरील भाषण संभाषण ऐकण्याचा सराव करणे, भिन्नभिन्न स्तरातील व्यक्तींचे बोलणे ऐकण्याचा सराव करणे, गरजेचे आहे. या सर्वांमुळे श्रवण क्षमतेचा विकास होतो. ऐकणाऱ्याला अप्रिय असणारा, कठीण वाटणारा विषय देखील पुन्हा पुन्हा ऐकल्यानंतर नीट समजू शकतो. समोरच्याचे बोलणे नीट समजून घेणे गरजेचे असते. श्रोत्याच्या प्रतिक्रिया या नंतरच्या असतात.
       श्रवणाचा जवळचा संबंध स्मरणाशी आहे. व्यक्तीजवळ असणारे पूर्व संपादित ज्ञान वापरूनच बोलणे नीट समजून घेता येते. अनेक वेळेला बोलणारी व्यक्ती भाषेचा वापर अलंकारिक पद्धतीने करते किंवा भाषेच्या लक्षणा, व्यंजना शक्तींचा उपयोग करते. म्हणजेच सूचक, रूपकात्मक बोलत राहते. काही वेळेस बोलण्यात अनेक सांस्कृतिक, सामाजिक, राजकीय संदर्भ आलेले असतात. या गोष्टी नेमकेपणाने माहीत नसतील, तर श्रवण योग्य पद्धतीने होत नाही. बोलणार्‍यांनी वापरलेल्या संकल्पना, संज्ञा यांचा अर्थ नेमकेपणाने माहीत नसेल, तरीही अर्थबोध होत नाही. म्हणूनच वरच्या पातळीवरील श्रवणात श्रोत्यांची बौद्धिक, मानसिक तयारी महत्त्वाची ठरते.
       श्रवण कौशल्याचा विकासासाठी काही खेळ खेळणे फायद्याचे ठरते. उदाहरणार्थ, सूचनेबरहुकूम कृती करण्याचा खेळ, एकच ऐकलेले वाक्य दुसऱ्याला अचूक सांगण्याचा खेळ, ऐकलेली गोष्ट पुन्हा सांगणे किंवा योग्य क्रमाने सांगणे, ऐकलेल्या शब्दांची, वस्तूंची यादी करणे, ऐकलेल्या भागाचे विश्लेषण व परीक्षण करणे. अशा कृतीतून श्रवण कौशल्याचा विकास होऊ शकतो. एखादे गाणे किंवा संगीत ऐकल्यानंतर गाण्यातील शब्द तसेच विविध वाद्ये ओळखणे असा प्रयोग करता येतो. मोटार मेकॅनिक गाडीच्या आवाजावरून गाडीचा दोष ओळखतो. डॉक्टर हृदयाचे ठोके, नाडीची स्पंदने, श्वास घेताना सोडताना होणारा आवाज यांवरून आजाराचे निदान करतात. येथे चांगले श्रवण कौशल्य उपयोगी ठरते. चांगला श्रोता हा मध्यवर्ती कल्पना व त्याला पूरक ठरणारी उदाहरणे यातील फरक जाणून घेतो. योग्य ते तर्कशास्त्र वापरून व देहबोलीचा विचार करून अर्थनिर्णयन करतो. वक्त्याने नियंत्रित केलेले अंत:स्थ हेतू जाणतो.
         म्हणूनच चांगल्या श्रोत्यांबद्दल असे म्हटले जाते की, An effective listener is one who has developed the ability to attain thoughtfully to spoken discourse, to grasp the meaning attended by the speaker, and to respond critically to the total impact of the talk or address.

व्यक्तिमत्त्व विकासातील श्रवणाचे स्थान
       व्यक्तिमत्त्व हे व्यक्तीचे बाह्यदर्शन व त्याच्या आंतरिक क्षमता यांच्या माध्यमातून बनलेले असते. आंतरिक क्षमतांमध्ये बौद्धिक क्षमता, मानसिक क्षमता, तसेच आत्मसात केलेली शारीरिक कौशल्ये यांचा समावेश होतो. भाषिक कौशल्यांमुळे व्यक्तीच्या आंतरिक क्षमतांचा विकास होत जातो. ज्याचे श्रवण चांगले आहे, त्याला विविध प्रकारची माहिती उपलब्ध होते. त्याच्या ज्ञानाचा दर्जा सुधारतो. उत्तम श्रवणामुळे दैनंदिन कामकाज सुकर व सहज होते. ज्याचे श्रवण चांगले आहे, त्याचे वक्त्याशी भावनिक नाते जुळते. तसेच श्रोत्याच्या भावात्मक व्यक्तिमत्त्वाची जडणघडण होते. संगीत, गाणे किंवा इतर कला प्रकार ऐकल्यामुळे रसिकता वाढते. चांगले श्रवण असेल तर विविध व्यक्तींशी नातेसंबंध दृढ होत जातात. श्रवणाच्या माध्यमातून विविध कला कौशल्यांचा व कृती कौशल्यांचा विकास करता येतो. उदाहरणार्थ, पुन्हा पुन्हा गाणे ऐकून तशा पद्धतीने गाण्याचा सराव करता येतो. पोहणे, गाडी चालवणे अशा कृती कौशल्यांच्या विकासासाठी उत्तम श्रवणाचा लाभ होतो. श्रवण चांगले असेल तर कामाचा गुणात्मक दर्जा सुधारतो. वेळेची बचत होते. ताणतणाव निर्माण होत नाहीत. अचानक उद्भवणाऱ्या समस्यांची योग्य उकल करता येते. नव्या विचारांचा किंवा कल्पनांचा उद्गम होतो. या सगळ्या गोष्टी व्यक्तिमत्त्व विकासास पूरक अशा आहेत.
         ज्याचे श्रवण चांगले, त्याचे आकलन व विश्लेषण चांगले असते. त्यामुळे त्याचे व्यक्तिमत्त्व प्रभावी ठरते. डॉक्टर, न्यायाधीश, चर्चमधील फादर, समुपदेशक, शिक्षक यांचे श्रवण चांगले असावे लागते. बऱ्याच वेळेला अशा अनेक क्षेत्रात श्रवण चांगले असणारी व्यक्ती यशस्वी ठरते. प्रभावी ठरते. त्याच्या व्यक्तिमत्त्वाचा वेगळा ठसा उमटतो. ज्याचे श्रवण चांगले, त्यांचे वक्तृत्व चांगले असते. अर्थातच त्या माध्यमातून संवाद साधता येतो. संभाषण फलदायी होते. श्रवण कौशल्य चांगले असणाऱ्या व्यक्ती लोकांना प्रिय असतात. कारण अशा व्यक्तीला एखादी गोष्ट एकदा सांगितली की लगेच समजते. त्यांच्या ती लक्षात राहते. बोलणाऱ्याला काय म्हणायचे आहे, ते बरोबर समजते. दुसर्‍याच्या भावना व विचार नेमकेपणाने समजून घेण्यात ते यशस्वी ठरतात. उच्चारलेले शब्द, त्यांचा अर्थ व आशय यामध्ये गल्लत करत नाहीत. ते शांतपणे व मनःपूर्वक ऐकून घेतात. त्यामुळेच श्रवण कौशल्याचा योग्य विकास झालेली व्यक्ती प्रभावी व्यक्तिमत्त्व म्हणून पुढे येते.

संदर्भ ग्रंथ:
१. संवादशास्त्र - डॉ. श्रीपाद भालचंद्र जोशी, विजय प्रकाशन, नागपूर १९९८.
२. व्यावहारिक उपयोजित मराठी आणि प्रसारमाध्यमे - संपा. डॉ. संदीप सांगळे, डायमंड पब्लिकेशन, पुणे २००९.
३. संवाद कौशल्ये आणि प्रसारमाध्यमे -  संपा. डॉ. किरण पिंगळे, शब्दश्री प्रकाशन, जुन्नर-पुणे २०१५.
४. Handbook of Personality Development - Dr. N. M. Pethani, Dr. Vibha K Vyas, Paradise Publishers, Jaipur 2011.

                           डॉ. श्यामसुंदर मिरजकर
    कला, वाणिज्य महाविद्यालय, मायणी (सातारा)

(पूर्व प्रसिद्धी: व्यक्तिमत्त्व विकास आणि भाषिक कौशल्ये - संपादक: डॉ. नीला जोशी)