ब्लॉग लेखन : संकल्पना व स्वरूप

ब्लॉग लेखन : संकल्पना व स्वरूप

      स्मार्टफोन ही तंत्रज्ञानाच्या क्षेत्रातील एक क्रांतीच म्हणावी लागेल. त्यामुळे स्मार्टफोनच्या माध्यमातून इंटरनेट सुविधेचा वापर करणे सहज सोपे झाले. त्या पाठोपाठ अनेक प्रकारचे सोशल मीडिया म्हणजेच समाज माध्यमांच्या वापराचे पर्याय खुले झाले. यामध्ये व्हाट्सअप, इंस्टाग्राम, telegram, व्हिडिओ चॅनल, युट्युब, रिल्स, फेसबुक अशा अनेक सुविधा उपलब्ध झाल्या. त्यातीलच एक महत्त्वाची सुविधा म्हणजे ब्लॉग होय. सामान्यतः ज्या काळात छापील मासिके नियतकालिके निघत होती व अन्य पर्याय उपलब्ध नव्हते, त्या काळात फक्त मान्यवर गणले जाणारे लेखकच लिहू शकत होते आणि त्यांचे लेखन प्रकाशित होऊ शकत होते. सोशल मीडियाच्या काळात लिहायची उर्मी व इच्छाशक्ती असणारी प्रत्येक व्यक्ती लिहू लागली व तत्काळ विविध समाजमाध्यमांचा वापर करून प्रकाशित तसेच प्रसारित करू लागली. यामध्ये ब्लॉग लेखन हा सहज उपलब्ध होणारा चांगला पर्याय आहे. 

       ब्लॉग या शब्दाला मराठीत अनुदिनी किंवा जालपत्रिका किंवा जालनिशी असे पर्यायी शब्द आहेत. ब्लॉग (blog) हा शब्द वेब (web+log) लॉग या शब्दाचे संक्षिप्त रूप आहे. आंतरजालावरील नोंद या अर्थाने हा शब्द वापरला गेला आहे. वेबब्लॉग ह्या शब्दाचे जनक जॉर्न बारजर आहेत. Blog ची सुरुवात १९९४ पासून झाली. आंतरजाल (web) आणि नोंद (log) या दोन शब्दांपासून तो तयार केला गेला. ब्लॉग हे एका प्रकारचे संकेतस्थळ किंवा संकेतस्थळाचा भाग आहे. स्वतःचे विचार, एखाद्या कार्यक्रमाची माहिती, रेखाचित्र व चित्रफिती वगैरे गोष्टी इंटरनेटच्या आधारे सगळ्यांपर्यंत पोहोचविण्यासाठी ब्लॉग बनवतात. अनुदिनी (blog) बहुधा एका व्यक्तीने तयार केलेली असते.

     

ब्लॉग म्हणजे काय? 

     कोणत्याही व्यक्तीला स्वतःचे विचार अभिव्यक्त करण्यासाठी समाज माध्यमावर उपलब्ध असणारे संकेतस्थळ म्हणजे ब्लॉग असे म्हणता येईल अर्थातच हे विचार वाचनीय अनुभव संपन्न तसेच माहिती व ज्ञानावर आधारित असायला हवेत तरच ते इतरांकडून वाचले जातील Blogger किंवा WorldPress ही संकेतस्थळे ब्लॉग लेखन करण्यासाठी जागा उपलब्ध करून देतात ती काही वेळेला विनामूल्य असते, तर काही वेळेला त्यासाठी थोडे शुल्क आकारले जाते. या संकेतस्थळावर रीतसर नोंदणी करून ब्लॉग लिहू इच्छिणारी व्यक्ती स्वतःचा ब्लॉग नोंदणी कृत करते ब्लॉग ला विशिष्ट नाव देखील दिले जाते काही वेळेला ब्लॉग लेखक स्वतःचेच नाव ब्लॉग साठी वापरतात मग ब्लॉगची विशिष्ट संरचना ठरविली जाते त्यानंतर ब्लॉग लेखक स्वलिखित माहिती लेख कविता किंवा तत्सम मजकूर आपल्या ब्लॉग वरून प्रसारित करतो जगभरातील वाचक तो मजकूर वाचू शकतात. त्यामुळे ब्लॉगच्या माध्यमातून ‘ग्लोबल सिटिझन’ ही होता येते.

ब्लॉग लेखनाचे महत्त्व

       आजचा काळ हा इंटरनेट वापराचा स्मार्ट काळ आहे. जग अत्यंत गतिमान झालेले आहे. ज्ञान व माहितीची प्रचंड देवाण-घेवाण दिवस-रात्र जगभर होत असते. आजच्या काळात जवळ जवळ प्रत्येक सज्ञान व्यक्ती स्मार्टफोनचा व इंटरनेटचा वापर करते. अनेक प्रकारची माहिती शोधते व वाचते. अशा काळात महत्त्वाचे विषय, घटना, प्रसंग, चालू घडामोडी, महत्त्वाची वृत्ते, वार्तापत्रे लिहिली गेली आणि ती ब्लॉगच्या माध्यमातून प्रसारित केली गेली, तर त्या विषयाची आवड असणारी जगभरातील कोणतीही व्यक्ती विनामूल्य अशी माहिती ब्लॉगवर वाचू शकते. 

      ब्लॉग लेखन ही एक प्रकारची स्वतःची अभिव्यक्ती असते ती काही वेळेला सर्जनशील नवनिर्मिती असते म्हणजेच कथा कविता ललित लेख अशा प्रकारचे लेखन यावरून प्रसारित केले जाऊ शकते तर काही वेळेला एखाद्या विषयाला अनुसरून नवी माहिती किंवा वैचारिक लेखन ब्लॉगद्वारे केले जाऊ शकते एक प्रकारे ही ज्ञान निर्मिती असते इतरांना अज्ञात असणारी अनेक प्रकारची माहिती आपण ब्लॉगच्या माध्यमातून देऊ शकतो विविध व्यक्ती स्थळे पर्यटनाची ठिकाणी विविध ठिकाणी उपलब्ध असणाऱ्या सेवा सुविधा अनेक प्रकारचे अनुभव हे सगळे ब्लॉक द्वारे प्रसारित करता येते त्याचा इतरांनाही फायदा होतो आणि ब्लॉग लिहिणारा म्हणजेच ब्लॉगर याला सुद्धा त्यातून अर्थप्राप्ती होऊ शकते. 

आंतरजालावर ब्लॉग तयार करण्याची प्रक्रिया

      Blogger ही आंतरजालावर ब्लॉग लेखन करण्यासाठी विनामूल्य उपलब्ध असणारी सुविधा/संकेतस्थळ आहे. गुगलच्या www.blogger.com या वेबसाईटला भेट देऊन स्वतःचा ब्लॉग सुरू करता येतो. त्यासाठी स्वतःचा ईमेल आयडी व पासवर्ड असणे आवश्यक आहे. या वेबसाइटला भेट देऊन ‘जी-मेल’ने लॉगइन करावे. त्यानंतर create blog असा पर्याय उपलब्ध होईल. त्यावर क्लिक केल्यानंतर तुमच्या ब्लॉग साठी नाव निवडा असा पर्याय येईल. त्यावर स्वतःच्या पसंतीचे नाव नोंद करावे. नाव नोंदणीसाठी १०० अक्षरांची मर्यादा असते. त्या मर्यादेतच ब्लॉगचे नाव निवडावे. त्यानंतर आपल्या ब्लॉगसाठी URL निवडावे. साधारणपणे आपल्या ब्लॉग पर्यंत पोहोचण्यासाठी असणारा पत्ता या अर्थाने URL असावे. शक्यतो ते ब्लॉगरचे नाव असते. त्यानंतर आपला ब्लॉग सुरू होतो. तेव्हा तिथे ब्लॉग लेखन करणे व प्रसिद्ध करणे यासाठी उपलब्ध असणारे पर्याय म्हणजेच सेटिंग्स दिसू लागतात. त्यामध्ये posts, stats, comments, earnings, pages, layout, theme, settings, reading list असे पर्याय दिसू लागतात. त्या सर्वांची आपण माहिती घ्यावी. त्यानंतर स्वतःची पोस्ट तयार करणे व प्रसिद्ध करणे या गोष्टी करू शकतो.

        ब्लॉगवर नवीन लेख लिहिण्यासाठी ‘New Post’वर क्लिक करावे. ब्लॉग लिहीत असतांना लिखाण पूर्ण झालेले नसेल, तर Save बटण क्लिक करून ते सुरक्षित ठेवता येईल. स्वत: लिहिलेला ब्लॉग प्रसिद्ध करण्यापूर्वी तो वाचकांना कसा दिसेल, हे पडताळून बघण्यासाठी ‘Preview’ वर क्लिक करावे. संपूर्ण तयार झालेली अनुदिनी (ब्लॉग) Publish कळ दाबून प्रसिद्ध केली जाते. प्रकाशित झालेली अनुदिनी (ब्लॉग) जागतिक पातळीवर वाचली जाऊ शकते. 

ब्लॉग लेखन : विषय निवड व मांडणी

           ब्लॉग लेखनासाठी विषय निवडताना खालील बाबी विचारात घ्याव्यात. 

१. ज्या विषयाचा आपला व्यासंग आहे, त्याच विषयावर लिहावे. 

२. अभ्यासपूर्ण मांडणी करावी. 

३. नवी माहिती, नवा दृष्टीकोन लेखनात असावा. 

४. ज्या विषयावर माहिती उपलब्ध नाही व ज्या विषयाबद्दल लोकांना उत्सुकता असेल, असा विषय निवडावा. 

५. शक्यतो ब्लॉग लहान आकाराचा असावा. पाल्हाळीक नसावा. 

६. ब्लॉगमध्ये मुद्दे व उपमुद्दे असावेत. त्यामुळे आकर्षकता वाढते. 

७. गरजेनुसार चित्रे, आकृत्या यांचा वापर करावा.

८. ब्लॉग लेखनाची भाषाशैली सोपी व प्रवाही असायला हवी. त्यामुळे ब्लॉग शेवटपर्यंत वाचला जाऊ शकतो. 

९. ब्लॉगमध्ये दिलेल्या माहितीचा संदर्भस्रोत दिला जावा. गरजेनुसार संदर्भापर्यंत पोहोचण्याच्या लिंक दिल्या जाव्यात. 

१०. जातीय व धार्मिक तेढ निर्माण होईल असे लेखन करू नये. देशहिता विरोधी लेखन करू नये. दुसऱ्या व्यक्तीचे चारित्र्य हनन करू नये. इतरांवर बेछूट आरोप करू नयेत. अन्यथा ब्लॉग लेखकावर गुन्हा दाखल होऊ शकतो. 

ब्लॉग लेखनाचे प्रकार

    ब्लॉग लेखनाचे विविध प्रकार आहेत. सर्वसाधारणपणे त्याची विभागणी खालील प्रकारांमध्ये केली जाऊ शकते. ब्लॉग लेखनाचे प्रकार हे ब्लॉग लेखनाच्या हेतूवरून पडतात. तसेच ब्लॉग लेखकाची कुवत, त्याचा अभ्यास व त्याची शैली यावरूनही ब्लॉग लेखनाची विभागणी केली जाऊ शकते. 

१. वैयक्तिक ब्लॉग : या प्रकारचा ब्लॉग सामान्यत: ऑनलाइन डायरीप्रमाणे काम करतो. जिथे ब्लॉगर स्वतःचे अनुभव, स्वतःचे विचार मांडत असतो. त्यामागे अनेकदा लक्ष्यित वाचकांपर्यंत पोहोचणे किंवा एखादी वस्तू विकण्याचे उद्दिष्ट नसते. वैयक्तिक ब्लॉग कौटुंबिक कार्यक्रम आणि स्वतःचे अनुभव व यश, ते कामाच्या प्रकल्पांपर्यंत विविध विषयांवर चर्चा करू शकतात.

२. विशिष्ट विषयाला वाहिलेला ब्लॉग (Niche blog) : या प्रकारात सामान्यतः ब्लॉगरच्या आवडी, कला-कौशल्ये आणि ज्ञानाशी संबंधित विशिष्ट विषयावरील माहिती प्रसारित केली जाते. या ब्लॉग प्रकाराच्या उदाहरणांमध्ये पुस्तक ब्लॉग, खाद्यपदार्थ विषयक ब्लॉग आणि विशिष्ट जीवनशैली विषयीचे ब्लॉग समाविष्ट आहेत. सर्पमित्र, भटकंती करणारे, विविध कला जोपासणारे, पर्यावरण मित्र, कवी-लेखक असे लोक या प्रकारचा ब्लॉग लिहीत असतात. 

३. मल्टीमीडिया ब्लॉग : या ब्लॉग मध्ये लेखनासोबतच इतरही अभिव्यक्तीची माध्यमे वापरली जातात. ध्वनिमुद्रण (audio recording), ध्वनिचित्रफिती (video recording) यांचाही वापर ब्लॉग लेखनाची सामग्री म्हणून केला जातो. येथे लिखित पोस्टऐवजी व्हिडिओ आणि पॉडकास्ट सारखी मल्टीमीडिया सामग्री प्रसारित केली जाते. यात सहसा व्हिडिओ किंवा पॉडकास्टचा सारांश, सामग्री सारणी आणि आवश्यक कोट्स देखील समाविष्ट असतात. ध्वनिमुद्रणामध्ये (sound recording) विशिष्ट संदेश, माहिती दोन व्यक्तींमधील संभाषण, तज्ज्ञ व्यक्तीचा अभिप्राय, संगीत, गाणी आदी गोष्टी जोडलेल्या असतात. 

४. वृत्त ब्लॉग (news blog) : हा ब्लॉग विविध क्षेत्रातील नवनवीन घडामोडी प्रसारित करण्यासाठी वापरला जातो. या ब्लॉगवरील सामग्री विशिष्ट उद्योगातील नवीनतम घडामोडी आणि नवीन प्रकाशनांवर केंद्रित आहे. उद्योग व्यवसाय, शिक्षण, आरोग्य, शासन आदेश, कायदा अशा विविध क्षेत्राशी संबंधित नवी माहिती या ब्लॉग वरून प्रसारित होते. हा ब्लॉग एकाच विषयाला वाहिलेला असल्यामुळे त्याचा वाचक वर्गही त्या विषयाशी संबंधित असाच असतो. इतर ब्लॉगपेक्षा या ब्लॉगचे वेगळेपण म्हणजे या ब्लॉग मध्ये सामान्यतः स्वतःची मते किंवा वैयक्तिक आवडीनिवडी यांचा समावेश नसतो.  

 ५. व्यावसायिक ब्लॉग : अनेक कंपन्या किंवा उद्योग स्वतःचे ब्लॉग सुरू करतात. या ब्लॉगचा उद्देश स्वतःची कंपनी किंवा उद्योगाशी संबंधित सामग्री प्रकाशित करणे हा असतो. कंपनी व व्यवसायातील नवे बदल ग्राहक व इतर लाभार्थी यांच्यापर्यंत पोहोचविणे हा या ब्लॉगचा प्राथमिक उद्देश असतो. कंपनी किंवा उद्योगातील माहिती व जनसंपर्क विभाग यांच्याद्वारे हा ब्लॉग चालविला जातो. त्याची नोंद कंपनीच्या वेबसाईटवर दिसू शकते. 

६. संलग्न ब्लॉग (Affiliate blog) : हा ब्लॉग इतर संस्था, व्यवसाय, कंपन्या यांच्याशी संलग्न स्वरूपात काम करतो. विशेषतः वस्तू व सेवांची विक्री करण्यासाठी प्रसिद्धी व जाहिरात या हेतूने हा ब्लॉग चालवला जातो. विपणनावर (marketing) आधारित ब्लॉग असतो. या ब्लॉगवर दिलेली लिंक वापरून कोणीतरी खरेदी केल्यावर संलग्न ब्लॉग मालकांना कमिशन मिळते. या ब्लॉगवरील सामान्य लेखांमध्ये उत्पादनाची पुनरावलोकने (Review) आणि "सर्वोत्तम" सूची (Best products list) समाविष्ट असते. ब्लॉगरने शिफारस केलेल्या वस्तू किंवा सेवा जर कुणी त्याच्या blog द्वारे खरेदी केल्यास काही रक्कम कमिशन स्वरूपात ब्लॉगरला मिळते. याला Affiliate Marketing म्हणतात. 

७. होस्ट ब्लॉग : हा समूह ब्लॉग म्हणूनही ओळखला जातो. येथे ब्लॉगरने स्वतः लिहिलेल्या माहिती ऐवजी इतरांनी लिहिलेली माहिती संपादित करून वापरण्यावर भर दिलेला असतो. एकापेक्षा अधिक लेखक संबंधित विषयांवर ब्लॉग पोस्ट तयार करतात. ब्लॉगर (ब्लॉगचा मालक) हा तयार झालेली सामग्री तपासतो, दुरुस्त करतो आणि प्रसारित करतो.

ब्लॉग लेखन आणि विश्वासार्हता

      ब्लॉग लेखन आणि विश्वासार्हता यांचा अत्यंत जवळचा संबंध आहे आपल्या ब्लॉग द्वारे प्रसारित होणारी माहिती ही सत्यावर आधारित असणे अत्यंत गरजेचे असते कोणत्या प्रकारची दिशाभूल करणारी फसवणूक करणारी खोटी माहिती ब्लॉग वरून प्रसारित होऊ नये यासाठी ब्लॉगर ने दक्ष असले पाहिजे एखादा ब्लॉग अपप्रचार करतो असे निदर्शनास आल्यास त्या ब्लॉगची वाचक संख्या घटते त्या ब्लॉग बद्दल तक्रार केली जाऊ शकते त्या ब्लॉगर वर कारवाई होऊ शकते त्यामुळे दिशाभूल फसवणूक अपप्रचार या गोष्टी कटाक्षाने टाळल्या पाहिजेत. 

       दुसरे असे की आपल्या ब्लॉगवर इतरांनी लिहिलेली माहिती किंवा लेखन प्रसारित करीत असताना त्या लेखकाच्या पूर्वपरवानगीने व त्याच्या नावासह प्रसारित केली पाहिजे. दुसऱ्याने लिहिलेले लेखन परस्पर आपण स्वतःच्या ब्लॉग वरून प्रकाशित करू शकत नाही. असे केल्यास स्वामित्व हक्क कायद्याचा (Copyright Act) भंग होतो. त्यावर गुन्हा दाखल केला जाऊ शकतो. तसेच नुकसान भरपाई द्यावी लागू शकते. 

थोडक्यात परंतु महत्त्वाचे

१. सचिन परब या प्रसिद्ध मराठी ब्लॉगरच्या ब्लॉगचे नाव 'माझं आभाळ' असे आहे. 

२. 'अनुदिनी' हे पुस्तक दिलीप प्रभावळकर यांनी लिहिले आहे. 

३. सिंगल नीच (Single Niche) ब्लॉग म्हणजे एकाच विषयाला वाहिलेला ब्लॉग होय. 

४. कला+क्रीडा+समाजकारण किंवा माहिती + बातमी + चालू घडामोडी ही मल्टी नीच (Multi Niche) ब्लॉगची उदाहरणे आहेत. 

५. टेक्नोरती नावाचे ब्लॉग सर्च इंजिन डिसेंबर २००७ पर्यंत ११२ दशलक्ष ब्लॉग्जवर नजर ठेवून होते. 

६. जेव्हा एकापेक्षा अधिक ब्लॉगर्स वेब ब्लॉगमध्ये पोस्ट लिहितात तेव्हा त्याला सहयोगी किंवा गट ब्लॉग म्हणतात. 

७. डिजिटल सामग्रीचे लहान लहान तुकडे पोस्ट करण्यासाठी मायक्रोब्लाॅगिंगचा उपयोग होतो. 

८. जॉर्न बारजर यांनी वेबब्लॉग हा शब्द १७ डिसेंबर १९९७ पासून प्रचलित केला. 

 ९. पीटर मेर्होल्झ यांनी ब्लॉग हा शब्द पीटरमी.कॉम च्या साइडबारवर सर्वप्रथम प्रदर्शित केला. 

१०. वाचकांना आपले विचार व्यक्त करण्यासाठी जागा उपलब्ध देणारा पहिलाच ब्लॉग हा बहुमान ब्रूस एबलसनच्या ओपन डायरीला मिळाला. 

११. एखाद्या विषयावर माहितगार व्यक्तीने लिहिलेले सविस्तर लेख असलेली एक प्रकारची वेबसाईट असेही ब्लॉगचे वर्णन केले जाते. 

१२. ईव्हान विल्यम आणि मेग हॉरिहान ह्यांनी स्थापना केलेले ब्लॉगर.कॉम हे संकेतस्थळ २००३ मध्ये गुगल कंपनीने खरेदी केले. 

१३. एखाद्या ब्लॉगला संचालित करणे, जसे की नवीन ब्लॉग पोस्ट लिहिणे, त्या ब्लॉगचा प्रसार करणे, ब्लॉग वरील वाचकांच्या प्रतिक्रियांना उत्तर देणे या सर्व प्रक्रियेला ब्लॉगिंग म्हणतात. 

१४. सेवाशुल्क भरून स्वतःच्या ब्लॉग (वेबसाईट )ला एखादे विशिष्ट नाव देणे व ती सतत ऑनलाईन चालू ठेवणे या प्रक्रियेला Domain व Hosting म्हणतात.

१५. ब्लॉग लेखन करण्यासाठी ब्लॉगर ही निशुल्क सुविधा गुगलने दिलेली आहे. 

१६. ब्लॉगर मध्ये डोमेनच्या शेवटी .blogspot.com हे शब्द येतात. 

१७. ब्लॉगिंग मधून पैसे कमविण्यासाठी खालील काही गोष्टींवर कार्य करता येईल :

1. Advertising

2. Affiliate Marketing

3. Selling of digital/physical products or services

4. Sponsored blog posts

5. Paid Reviews  

१८. Advertising च्या माध्यमातून मराठी ब्लॉगिंग मधून पैसे येण्यासाठी आपल्याला Google AdSense चे Approval असावे लागते. 

१९. ब्लॉग हे वेबलॉग या शब्दाचे लघुरूप आहे. 

२०. आद्य ब्लॉगर म्हणून जस्टिन हॉल ला ओळखले जाते. 

२१. ब्लॉग या शब्दासाठी अनुदिनी, जालनिशी किंवा जालपत्रिका हे पर्यायी शब्द वापरले जातात. 

२२. वेबब्लॉग ह्या शब्दाचे जनक जॉर्न बारजर आहेत. 

२३. ब्लॉगची सुरुवात १९९४ पासून झाली. 

२४. ब्लॉगच्या विषयानुरूप फोटो जोडल्यास ब्लॉग अधिक आकर्षक होतो. 

२५. ब्लॉगला भेट देणाऱ्या वाचकांनी केलेल्या कोणत्याही प्रकारच्या कृतींना प्रतिसाद देणे, याला 

सक्रिय वाचक प्रतिबद्धता म्हणतात. 

२६. ब्लॉगला सौंदर्यदृष्ट्या प्रभावी व आकर्षक बनविण्यासाठी लेआउट, टायपोग्राफी आणि संस्मरणीय आयकॉन या घटकांवर लक्ष दिले पाहिजे. 

२७. ब्लॉगचे नियमित प्रकाशन वेळापत्रक असेल तर वाचकांना नव्या पोस्ट वाचण्यासाठी ब्लॉगला कधी भेट द्यायची हे कळण्यास मदत होते. उदा. दर रविवारी प्रकाशित होणारा ब्लॉग, किंवा महिन्याच्या विशिष्ट तारखेला, विशिष्ट आठवड्यातील विशिष्ट दिवशी प्रकाशित होणारा ब्लॉग, इत्यादी. 

२८. ब्लॉगिंग म्हणजे काय?

ब्लॉगिंग म्हणजे ब्लॉग निर्मितीची कल्पना, आराखडा, व्यवस्थापन, प्रकाशन प्रक्रिया इ. यामध्ये ब्लॉग चालवण्यासाठी आवश्यक असलेली कामे समाविष्ट आहेत. जसे की ब्लॉग पोस्ट लिहिणे, त्याचा प्रचार प्रसार करणे आणि लिंक-बिल्डिंग धोरणांचा सराव करणे.

२९. ब्लॉगर म्हणजे काय?

ब्लॉगर हा ब्लॉग मालक असतो. ब्लॉगची देखरेख आणि ब्लॉग चालवणारी व्यक्ती ब्लॉगर असते. टिप्पण्या विभागात ऑनलाइन संभाषणांना प्रोत्साहन देऊन वाचकांशी आणि इतर ब्लॉगर्सशी संबंध वाढविण्याचे काम तो करतो. 

३०. ब्लॉग पोस्ट म्हणजे काय?

ब्लॉग पोस्ट्स म्हणजे सामान्यतः, ब्लॉगवर प्रकाशित केलेल्या लेखनाचे तुकडे होय. ब्लॉग पोस्टमध्ये इमेज, विविध फॉर्म, आकृत्या आणि व्हिडिओ यांसारख्या सामग्रीचे इतर प्रकार देखील समाविष्ट असू शकतात. 

 

                     डॉ. श्यामसुंदर मिरजकर 

              कला व वाणिज्य महाविद्यालय, मायणी