झुम्कुळा : सशक्त अनुभवविश्वाची कथा

झुम्कुळा: सशक्त अनुभवविश्वाची आश्वासक कथा

        मानवी जीवनातील असंख्य चढ-उताराचे लघु दर्शन घडविणारा लोकप्रिय वाङ्मय प्रकार म्हणजे कथा होय. मराठी कथेची एक दीर्घ परंपरा आहे. 'काळ तर मोठा कठीण आला' अशी कथा लिहिणाऱ्या हरिभाऊ आपटेंपासून 'श्रीलिपी' लिहिणाऱ्या किरण गुरवांपर्यंत अनेकविध वृत्ती प्रवृत्तीच्या लेखकांनी मराठी कथेचा पैस समृद्ध केलेला आहे. समाजाच्या सर्व स्तरांना मराठी कथेने कवेत घेतले आहे. त्यामुळेच कथा वाङ्मय अधिक लोकप्रिय दिसते. लोकांपर्यंत पोहोचलेले दिसते.
       साधारणत: मराठीत समृद्ध अनुभवविश्वाची वानवा आहे. अनेक लेखक स्वतःच्या धर्म, जात, व्यवसायनिष्ठ अनुभवविश्वात गुरफटलेले दिसतात. त्याच्या पलीकडे जाऊन जगण्याचा संघर्ष पेलणाऱ्या सामान्य माणसांचा प्रयास शब्दांत पकडणारे लेखक कमी आहेत. मराठीत आश्वासक, आशावादी कथा तुलनेने अल्प प्रमाणात लिहिली जाते.  माणसाच्या जगण्यात अनेक विसंगती असतात. अनेक प्रकारच्या समस्या, अभावग्रस्तता, अन्याय वाट्याला येत असतो. त्यामुळे बहुसंख्य कथा या शोकात्म किंवा शोकांतिक झालेल्या आपणास आढळतात. मात्र त्याच्याही पलीकडे जीवनाची सकारात्मक बाजू माणसाला जगण्याला उमेद देत असते. आशावाद पेरत असते. ते टिपणारा वसीमबार्री मणेर हा नव्या पिढीतील सकारात्मक भूमिकेचा लेखक आहे.
         'झुम्कुळा'(२०१९) या पहिल्याच कथासंग्रहातून वसीमबार्री मणेर यांच्या बारा कथा आपल्या भेटीस येतात. वैविध्यपूर्ण अनुभवविश्व आणि आशावादाने भरलेल्या या सशक्त कथा   मराठी साहित्य विश्वात स्वतःचे वेगळे स्थान निर्माण  करण्याच्या क्षमतेच्या आहेत. या सगळ्या कथा साधारणतः दहिवडी, फलटण या परिसरातल्या आहेत. म्हणजेच थोडासा दुष्काळी भाग, थोडा माणदेश या कथांमध्ये येतो आहे. या परिसरातील लोकांचे जगणे तसे कष्टप्रद आहे. परंतु त्याहीपेक्षा महत्त्वाचे म्हणजे माणसांचे परस्परांशी असणारे नातेसंबंध सहकार्याचे, सहजीवनाचे आहेत. जाती-धर्माच्या तटबंद्या या लोकांना विभाजित करीत नाहीत. त्याचे सुंदर दर्शन या कथासंग्रहातून घडते.
       त्याबरोबरच समकालीन समाज वास्तवाचे चित्रणही साहित्यात अभिप्रेत असते. आजच्या काळाचे प्रश्न साहित्यातून अधोरेखित करणे, त्यावर भाष्य करणे आणि सशक्त पर्याय देणे हे लेखकाचे काम असते. वसीमबार्री मणेर यांच्या कथेमधून हेच झालेले आहे. आजचा काळ हा धार्मिक विद्वेषाचा आहे. राजकारणासाठी जाणीवपूर्वक दोन धर्मांमध्ये, दोन समूहांमध्ये तेढ निर्माण केली जात आहे. अविश्वासाचे व विसंवादाचे वातावरण निर्माण केले जात आहे. अशा काळात मानवतेची वीण उसवली जाणार नाही, याची काळजी घेत लेखन करणे लेखकाची जबाबदारी आहे. वसीम मणेर यांनी आपल्या अनेक कथांमधून सामान्य माणसांनी टिकवलेल्या सामाजिक एकजिनसीपणाचे आणि समाजाच्या अस्सल सहिष्णुतेचे, एकतेचे दर्शन घडविले आहे. हे करताना देखील त्यांनी ओढून ताणून किंवा प्रचारकी थाटाने ते केलेले नाही. समाजाचे अस्सल चित्र त्यांनी सहजपणे रंगवले आहे. ज्यांमध्ये सामान्य माणूस जाती-धर्माच्या पलीकडे विचार करतो, एकमेकांना मदत करतो. एकमेकांचे सुख दुःख समजून घेतो, याचे दर्शन या कथांमधून घडते. यादृष्टीने 'मैमुनाचा मालक' ही कथा आवर्जून पाहावी लागेल. मनमोकळ्या स्वभावाची मैमुना ही नवर्‍याने टाकलेली आहे. तिला पै-पाहुणे  कामापुरती वापरून घेतात. परंतु तिला खरा आधार देतात ते तिच्या वडिलांचे मित्र असणारे गावातील पाटील आणि पाटलीन बाई. बाकी इतर मुस्लीम समाज 'तिला रीतभात नाही', असे समजतो. मशिदीत अजान देणारा बांगीसाब देखील गैरसमजातून तिला दोष देतो. तिचे जेवण नाकारतो. त्यामुळे ती आत्महत्या करते.
        'खारी' या कथेत पावसाळ्यामुळे खारी विक्री न झाल्याने अगतिक झालेल्या लियाकतची गोष्ट येते. खरेतर पावसाळी वातावरणात त्याची खारी विक्री होण्याची तीळमात्र शक्यता नसते. मात्र सुरेंद्र पाटील हा कॉलेजमध्ये शिकणारा मुलगा त्या खारीमध्ये भावनिक दृष्ट्या गुंततो. त्याची सगळी खारी विकत घेतली जाते. आणि सुरेंद्र खारीवाल्या लियाकतला मामा म्हणून हाक मारतो. त्याला आग्रहाने चहा खारी खायला लावतो. इथे धर्माच्या भिंती कोसळून पडतात आणि निखळ मानवता पुढे येते.
       याशिवाय 'घरभरवनी' कथेत मुस्लिम भाडेकरूची काळजी घेणारा हिंदू मालक येतो. 'सुगंधी शुटर' कथेत गवती चहा विकून २-२ रुपये मिळविणाऱ्या म्हातारीला कमी किमतीत स्वेटर विकून तिच्यामध्ये स्वतःची आई पाहणारा एजाज शेठ येतो. 'आंबटचुका' कथेत वसंतराव या मित्राच्या परसातील भाजी चोरल्याबद्दल असिफ व जमीर या तरुणांना मारायला पाठ लागलेला रियाजभाई येतो. या सगळ्या कथा धर्माची पाठराखण करत नाहीत, तर मानवतेची पाठराखण करतात, हे अत्यंत महत्त्वाचे आहे.
       दुसऱ्या बाजूला सामान्य माणसांचा जगण्याचा संघर्ष अनेक कथांमधून चित्रित झालेला आढळतो. 'मल्हारी' कथेतील पोरकेपणा घेऊन जगणारा मल्हारी, 'ऑपरेशन' कथेतील नव्याने जनावराचा डॉक्टर झालेला सामान्य शेतकरी कुटुंबातील तुकाराम, 'खारी' कथेतील लियाकत, 'सत्कार' कथेतील नरेश किंवा 'घरभरवनी' कथेतील युसुफ बांगडीवाला, दस्तगीर आचारी या सगळ्यांचे रोजच्या जगण्याचे संघर्ष लेखकाने टिपले आहेत. त्याबरोबरच मुस्लीम स्त्रीच्या वाट्याला येणारे टाकलेपण, परित्यक्ता असणे हे 'बैदा' व 'मैमुनाचा मालक' या दोन कथेत आलेले कथेत आलेले आहे.

# आशयसंपन्न कथा #
       'आंबटचुका' या पहिल्याच कथेत रियाजभाई आणि वसंतराव बोरावके या पन्नाशीच्या पुढे असणाऱ्या मित्रांच्या आत्मीयतेची पार्श्वभूमी येते. मुंबईत स्वतःचा उद्योग करणारी दोन मुले असणारे रियाजभाई पत्नीच्या आग्रहाने आणि मित्राच्या प्रेरणेने 'आत्तार मण्यार तांबोळी समाजाचा विवाह सोहळा' आयोजित करतात. परंतु या कार्यक्रमाची जोडणी करताना येणाऱ्या अडचणीतून काही पेच तयार होतात. ऐनवेळी मशिदीत परगावची जमात येते, म्हणून कार्यक्रमाला जागा मिळत नाही. मित्र वसंतराव बोरावके यांचे मंगल कार्यालय घ्यायचे ठरते. परंतु जेवणात कमीत कमी 'दालचा' पाहिजे आणि त्यासाठी आंबटचुक्याची भाजी पाहिजे, या ठिकाणी गाडी अडते. बाजारात कुठेही आंबटचुका मिळत नाही. परंतु नेमका वसंतरावांच्या पत्नीने तो घरामागे लावलेला असतो. कार्यकर्ते असणारे असिफ, जमीर ही मुले तो उपटून आणतात आणि नवेच नाट्य निर्माण होते. याचे  खुमासदार वर्णन कथेत येते.
       'मल्हारी' या कथेत जातिग्रस्त मानसिकता कशी काही माणसांना वेढून असते, ते व्यक्त होते. विशेषतः जी माणसे स्वतः चुकीचे वागतात, सामाजिक अपराध करतात, त्यांना इतरांना दोष देण्याची सवय असते. या कथेत कोळेकर, टिंगरे व मल्हारी हे तीन मित्र येतात. वेगवेगळ्या समाज स्तरातील हे मित्र आहेत. त्यातला मल्हारी आई-वडिलांच्या आधाराशिवाय वाढलेला आहे. म्हणूनच हॉटेलमध्ये पडेल ते काम करून जगणारा आहे. तर दुसऱ्या बाजूला टिंगरे हा स्वतः लफडेबाज असताना दुसऱ्याला दोष देणारा उच्चजाती अभिमानी आहे. तो सामाजिक पार्श्वभूमी लक्षात न घेता मल्हारीला दोष देताना दिसतो. लहानपणी 'मैं रावण हूँ।' असे म्हणून खदाखदा हसणारा मल्हारी  नेक माणूस आहे. उलटपक्षी स्वतःला उच्च समजणारा टिंगरे चारित्र्यहीन आहे, असे या कथेत दिसते.
       संग्रहातील 'बैदा', 'किल्ला' आणि 'घरभरवनी' या तीन कथांमधून बालमानस चित्रित झाले आहे. या कथा वाचताना रस्किन बॉंडच्या कथांची आठवण येते. बैदा म्हणजे अंडे. कोंबडी अंडे कसे घालते, याचे कुतूहल असणारी दोन मुले, वेगवेगळ्या कोंबड्यांना त्यांनी ठेवलेली नावे, त्यांना कोंबड्यांच्या अंडी घालण्याबद्दलचे असणारे अपुरे ज्ञान यातून गंमतशीरपणे ही कथा पुढे जाते. तर 'किल्ला' कथेत गुटगुटीत गोऱ्या गोमट्या मुलाबरोबर खेळता खेळता अचानक लैंगिक चाळे करणारा पौगंडावस्थेतील मुलगा येतो. त्यामुळे  खेळ अर्धा टाकून  छोटा पिंकू घरी परततो.
       'ऑपरेशन' ही या संग्रहातील अत्यंत दर्जेदार कथा आहे. तुकाराम आबाजी गायकवाड या नवखा जनावराचा डॉक्टर असणाऱ्या गरीब शेतकरी तरुणाच्या धडपडीची ही कथा. लोणंद भागातील एका गावातील हा साधा पण होतकरू तरुण बी. व्ही. एस्सी. पदवी घेऊन जनावरांचा डॉक्टर झाला आहे. मात्र त्याला काम मिळत नाही. अचानक लोणंदच्या बस स्टँडवर त्याला एका बैलाच्या आजारपणाची बातमी कळते. तो प्रत्यक्ष जाऊन पाहतो. कॅन्सर झाल्यामुळे त्या बैलाचे वृषण प्रचंड वाढलेले असते.  त्या परिसरातील नामांकित डॉ. देशपांडे या आजारावर उपचार नाही, असे म्हणतात. डॉ. पठाण, डॉ.पिंगळे, डॉ.शिंत्रे असे सगळेच उपचार टाळतात. त्याचे एक कारण सामाजिक असते. कारण तो बैल दगडू नाना कांबळे यांचा असतो. बैल दगावला तर त्रास नको, या भावनेने उपचारच टाळले जातात. या उलट स्वतःजवळ ऑपरेशनची कसलीच साधने नसताना तुकाराम हे आव्हान स्वीकारतो. लागणाऱ्या साहित्याची कशीबशी जुळणी करतो आणि हे ऑपरेशन यशस्वी करतो. अत्यंत रोमांचक खिळवून ठेवणारी कथा येथे आपणास वाचावयास मिळते. ही कथा जनावरांचे दुखणे, त्यावरील उपचार यावर प्रकाश टाकते, परंतु त्याचबरोबर समाजातील जात वास्तवही नेमकेपणाने टिपते. म्हणून ही कथा प्रत्ययकारी वाटते.
        'झुम्कुळा' ही कथासंग्रहाची शीर्षक कथा थोडी हलकीफुलकी आणि विनोदाचा स्पर्श असणारी आहे. कथानायक म्हादा रणवरे हा पैलवान आहे. सरपंचाचा मुलगा आहे. तालेवार आहे. तसेच तो सर्पमित्रही आहे. त्याचे लग्न ठरले आहे. मात्र आजोबाच्या मृत्यू नंतर एका वर्षात लग्न करायचे शक्य न झाल्यामुळे लग्न तीन वर्षे पुढे लांबले आहे. त्याची भावी पत्नी रूपाली मोबाईल वरून वेगवेगळे संदेश पाठवते. चॅटिंग करते. परंतु मोबाईल वापराबाबत सराईत नसलेला म्हादा तिला काय उत्तर द्यायचे या संभ्रमात असतो. याच दरम्यान माळावर धामिणीचा झुम्कुळा आढळतो. ते बघायला लोकांची तोबा गर्दी उसळते. म्हादा तेथे जातो. तर दोन धामण नर शक्तिप्रदर्शन करत असतात. त्यांच्या शक्ती प्रदर्शनाचे चित्रीकरण तो शिवाजी या मित्राच्या सांगण्यावरून रूपालीला पाठवतो आणि गंमत निर्माण होते. याचे अत्यंत चित्रमय दर्शन लेखकाने घडविले आहे. विविध भावनांचे बारकावे, क्रिया प्रतिक्रिया, तरुण मुलींची मानसिकता, पहिलवान असणाऱ्या तरुणांची मानसिकता लेखकाने नेमकेपणाने टिपली आहे.
       'सुगंधी शुटर' ही या कथासंग्रहातील काळजाला स्पर्श करणारी कथा. आईच्या मृत्यूमुळे दुःखात असणारे एजाज शेठ महिना उलटला तरी आपल्या कपड्याच्या दुकानात नियमितपणे येत नाहीत. मात्र एके दिवशी संध्याकाळी ते दुकानात आलेले असताना, एक गरीब दुबळी म्हातारी स्वेटर विकत घेण्यासाठी येते. ती काही स्वेटर पाहून एक पसंत करते. एजाज शेठ तिच्या ऐपतीचा अंदाज घेऊन तो स्वेटर तिला खरेदीपेक्षा कमी किमतीत विकतात. आणि आनंदाने चेहरा फुललेली ती म्हातारी स्वेटर घालूनच बाहेर पडते. आईच्या आठवणीने व्याकूळ झालेल्या एजाज शेठना आनंद होतो. अशी माणुसकीच्या नात्याची दर्शन घडवणारी ही कथा आहे.
       'खारी' हीदेखील एक अत्यंत प्रभावी कथा आहे. पावसाळ्याच्या दिवसात खारीची विक्री नसल्यामुळे घरात चूल पेटून न शकलेला लियाकत खारीवाला स्वतःच्या जीवन चरितार्थाच्या विवंचनेत असतो. तर दुसर्‍या बाजूला कॉलेजचा  विद्यार्थी प्रतिनिधी असणारा सुरेंद्र पाटील हा तरुण आणि कैलास हा त्याचा मित्र हे वेगळ्याच भावनिक पातळीवर असतात. लियाकत सातारा एमआयडीसीतील एका हॉटेलच्या समोर खारी विकण्याचे दुकान मांडतो आणि त्याच हॉटेलमध्ये सुरेंद्रने येण्याची गाठ पडते. सुरेंद्र आपल्या मामाच्या मृत्यूच्या दु:खात असतो. त्याला मामासोबत खाल्लेली चहा खारी आठवते आणि तो एका वेगळ्याच मनस्थितीत जातो. ते ओळखून त्याचा मित्र कैलास आपल्या सगळ्या मित्रांना चहा खारीची पार्टी देतो. सुरेंद्रला खारी विकणाऱ्या लियाकतमध्ये आपला मामा दिसू लागतो. वेगळीच भावनिक आंदोलने निर्माण करणारी ही कथा  जाती-धर्मा पलीकडील माणूसपणाचा संदेश देते.
       याशिवाय 'सत्कार' या कथेत तीन चाकी डुगडुगी चालवणाऱ्या भीमनगरमधील नरेशची कहाणी येते. गाडीवर छत नाही आणि पावसाचे दिवस आहेत, या विवंचनेत असणाऱ्या नरेशला त्याचा मित्र विज्या सुनामी याच्यामुळे मदत होते, याचे तपशीलवार व प्रत्ययकारी चित्रण या कथेत येते.
         'घरभरवनी' व 'मैमुनाचा मालक' या दोन कथांमध्ये मुस्लीम जीवनाचा परिघ चित्रित झाला आहे. दोन खोल्यांचे घर बांधून त्याचा गृहप्रवेश करण्याच्या प्रयत्नात असणारा युसूफ, त्याला मदत करणारा मेव्हणा दस्तगीर हे गृहप्रवेशाचे नियोजन करत असतात. त्याच वेळी रियाज हा छोटा मुलगा मामू आल्यामुळे आनंदात असतो. त्याच्या गाडीत बसून खेळत असतो. तो तेथेच आपण मोठे झालो आहोत, मामू सारखे आचारी झालो आहोत, अशी स्वप्ने रंगवत असतो. मात्र त्याच दिवशी नेमकी महापुरुषाच्या विडंबनेमुळे सगळीकडे दंगल सुरू होते. त्यामुळे छोटा रियाज आणि त्याचे आब्बा  यांचे स्वप्न विरून जाते. त्यांना आपला कार्यक्रमच रद्द करावा लागतो. सामान्य कष्टकरी मुस्लीम माणूस कशाप्रकारे आपल्या जगण्याचे सूत्र जुळवू पाहतो, ते आपणास येथे पहावयास मिळते. तर 'मैमुनाचा मालक' मध्ये साधी भोळी, परोपकारी, कष्ट करून जगणारी आणि नवऱ्याने सोडल्यामुळे आजूबाजूच्या लोकांना दादा, बाबा म्हणत जगण्यात आनंद शोधणारी मैमुना येते. त्यांच्या गावातील मशिदीतील बांगीसाबला आठवड्यातून एक दिवस जेवण देऊ इच्छिते. पुण्याचे काम करू इच्छिते. मात्र तो बांगीसाब दुसऱ्याचे ऐकून मैमुनाच्या जेवणाला नकार देतो. तिला दोष देतो. धिक्कारतो. त्यामुळे ती  भल्यापहाटे विहिरीत जीव देते. तिच्या अंत्यसंस्कारासाठी तिचा नवरा कय्यूम याला शोधून आणले जाते. मात्र यादरम्यान  मुस्लीम बिरादरीतील लोक तिच्याबद्दल शंका-कुशंका व्यक्त करतात. नको ते बोलतात. याचे सूक्ष्म तपशिलाने चित्रण लेखकाने केलेले आढळते. सरळमार्गी, सुस्वभावी  मैमुना कोठे आणि काडीची मदत न करता तिला दोष देणारे समाजबांधव मुस्लीम कोठे असा विरोधाभास येथे दिसतो.
         'फळकुट' आणि 'किल्ला' या दोन कथा सोडल्या तर इतर सगळ्या कथा मनाचा ठाव घेणाऱ्या आहेत. लेखकाची भाषाशैली हा स्वतंत्र अभ्यासाचा विषय आहे. दहिवडी, फलटण परिसरात बोलली जाणारी बोली लेखकाला आत्मसात आहेच, मात्र त्यासोबतच या परिसरातील मुस्लीम मराठी माणसांची दखनी भाषा लेखकाने नेमकेपणाने टिपली आहे. त्यामुळे एकूण मराठीच्या भाषा वैभवात मोठी भर घालण्याचे काम लेखकाने केलेले आहे.
         वसीमबार्री मणेर यांच्या कथांमधून येणाऱ्या मुस्लीम व्यक्तिरेखा जे बोलतात ते अस्सल दखनी आहे. मराठी हिंदी इंग्रजी शब्दांचा वापर करत त्यांचा संवाद सुरू होतो. त्यातही माणदेशी बोलीचा स्पर्श या संवादाला आलेला दिसतो. उदाहरणार्थ,  बैदा कथेतील टिल्लू आपल्या भावाला म्हणतो, "उप्परशे मैने सुन्याय आरीपभाई कू बोलताना...तलंगा बैदा नै देते. " तर 'आंबट चुका' कथेतील आसिफ म्हणतो, "जाधव साहेबका गेट बटाताय, थांबो वळंबा करके फोन करताव."  सुगंधी शूटर कथेतील एजाज शेठ म्हणतो, "अम्मी ले तो क्या तबी...भवानी हुंदे तेरे हातशे." मैमुनाचा मालक कथेतील बशीर म्हणतो, "क्या बी मुकु आयींगा सो बुलू नक्को वाज्या!"   या सगळ्या वाक्यांवर मराठीचा स्पष्ट प्रभाव दिसून येतो.
       याशिवाय 'झुम्कुळा', बैदा, व्ह्य असे अनेक नवे शब्द येतात. "नायतर दुसरा कुटाना हून बसायचा." "नाना पन कावत्याल." "पैलवान काय बघताय?", "जुडीदार हाय आपला,"  अशा वाक्यांमधून वेगळीच शब्दरूपे आलेली दिसतात. मराठीची भाषिक समृद्धता वाढविण्यास हा कथासंग्रह हातभारच लावेल.
         सहजता, सूक्ष्म तपशील, नैसर्गिक साधेपणा, मानवी स्वभावाचे विविध कंगोरे या सगळ्यांचे दर्शन ही कथा घडविते. अंगभूत साधेपणा हेच या कथेचे वैशिष्ट्य आहे. योगायोग, नाट्यमयता, उपदेश, कल्पनारम्यता याला कथेत कुठेच स्थान नसल्यामुळे ही कथा सच्ची, टोकदार व गोळीबंद झालेली आहे. वसीमबार्री मणेर यांचा दुसरा कथासंग्रह लवकरच येतोय. व्यवसायाने चलचित्रकार, चित्रपट दिग्दर्शक असणारा हा लेखक मराठी कथेमध्ये मोलाची भर घालणार, हे नक्की.

झुम्कुळा
वसीमबार्री मणेर
दवात ए दक्कन प्रकाशन, फलटण
प्रथमावृत्ती: ऑगस्ट २०१९
पृष्ठे: १४२, मूल्य: २५०

डॉ. श्यामसुंदर मिरजकर
कला, वाणिज्य महाविद्यालय, मायणी.
दूरभाष:९४२१२१२३५२