कलावंत पक्षी

*

कलावंत पक्षी*

     कला ही एक सौंदर्यात्मक जाणीव असते. कलावंत मानवी जीवनातील सौंदर्य शोधतात. चित्र, शिल्प, संगीत, नृत्य, साहित्य अशा विविध माध्यमातून सौंदर्याचा साक्षात्कार घडवितात. जीवनाकडे पाहण्याचा सौंदर्यात्मक दृष्टिकोन विकसित करतात. "काव्यशास्त्रविनोदेन कालो गच्छति धीमताम्।" असे बुद्धिमान रसिकांचे वर्णन सुभाषितकार करतात. याउलट कलाविहीण मनुष्याला पशू म्हणून हिणवतात. असे असले तरी कला ही काही फक्त माणसांचीच मक्तेदारी नाही. निसर्गातील अनेक जीवजंतू कलादृष्टी जोपासतात. विविध प्रकारे आपल्या सौंदर्यदृष्टीचा परिचय करून देत असतात. यामध्ये पक्ष्यांची कलानिपुणता अचंबित करणारी असते.
         पक्ष्यांमध्ये काही पक्षी हे गाणारे असतात. सुमधुर लकेरी निर्माण करणे आणि स्वच्छंदपणे आपला स्वरसाज सादर करणे, हे या पक्ष्यांचे वैशिष्ट्य. आपल्या परिचयाचा दयाळ हा गाणारा पक्षी आहे. चिमणीपेक्षा थोडा मोठा, बुलबुलाच्या आकाराचा, काळ्या रंगाचा हा पक्षी असतो. पोटाकडील भाग पांढराशुभ्र, पंखात किनार्‍याला एक पांढरे पिस डोकावणारे. हा पक्षी मानवी वस्तीजवळ घरांच्या आसपास झाडावर किंवा उंच इमारतीवर बसून विविध प्रकारची शीळ घालत असतो. त्याची सुरावट ऐकण्यासारखी असते. दोन स्पर्धक नरांची जुगलबंदी म्हणजे झकास स्वरमेळ असतो. कधीतरी आपण त्याचा अनुभव घेतला पाहिजे. आपल्या परिसरातले बुलबुल, धोबी हे पक्षीही काही प्रमाणात सुरांची आरास मांडतात.
       निसर्गातला खरा गायक पक्षी म्हणजे नाइटिंगेल. हा लाजरा पक्षी घनदाट झाडी मध्ये राहतो. त्याचे गाणे दिवसा आणि रात्री कधीही ऐकू येते. त्यासाठी मात्र आपणाला जंगलात जावे लागेल. काही पक्ष्यांचे गाणे हे एकल तर काहीचे द्वंद्व असते. हे द्वंद्वगान नर मादी किंवा एकाच कुळातील तीन-चार पक्ष्यांचे असू शकते. निखळ आनंदाने गाणे, परिसरावरील हक्क घोषित करण्यासाठी गाणे आणि प्रियाराधन म्हणून गाणे असे या गाण्यांचे प्रकार असतात. या गाण्यात कोणता आशय असेल का, हे सांगता येणार नाही. परंतु कवी पु. शि. रेगे यांनी एका कवितेत म्हटले आहे,
      पक्षी जे झाडावर गाणे गातो
      आहे झाडच दुसरे पुन्हा त्या गाण्यात
      पक्षी जे झाडावर गातो
गाणाऱ्या पक्ष्यांना रात्री झोपेत सुरावटी सुचतात आणि ते पक्षी भल्या सकाळी अशा नव्या सुरावटी गात राहतात, असे म्हटले जाते. झोपेतही मेंदूचा एक भाग कार्यरत असतो, हे तर विज्ञानाने सिद्ध केलेले आहे.
       पक्ष्यांची दुसरी कला आपणास दिसून येते घरटे बांधण्याच्या कौशल्यातून. विशिष्ट प्रकारचे गवत निवडून ज्या कुशलतेने सुगरण पक्षी घरटे विणतो, ते थक्क करणारे असते. हा झुलता बंगला इतका मजबूत असतो की वारा वावटळीने या बंगल्याला धक्का पोचत नाही. म्हणूनच बहिणाबाई चौधरी म्हणतात,
      पिलं निजली खोप्यात जसा झुलता बंगला
      तिचा पिलामधी जीव जीव झाडाला टांगला
ही घरटी अत्यंत कलात्मक, पाहणाऱ्यांचे मन आकर्षित करून घेणारी असतात. काटेरी झाडांवर उंच झुलत्या फांदीला घरटी असतात. त्यामुळे सापा सारख्या शत्रूचा फारसा धोका राहात नाही.

       शिंपी पक्षाचे घरटे म्हणजे अद्भुत विणकामाचा नमुना असतो. बदामाच्या पानासारख्या दोन मोठ्या पानांना एकत्र शिवण्याचे आणि आत मध्ये मुलायम गादी तयार करण्याचे त्यांचे कौशल्य लाजवाब असते. तो चोचीचा वापर सुई सारखा करतो आणि  मुलायम रेशमी तंतू धाग्यासारखा वापरतो. त्याचे एकाग्रतेने चाललेले शिवणकाम पाहण्यासारखे असते.

अर्जेंटिनाचा राष्ट्रीय पक्षी सफुज हॉर्नर हा इंजिनियर पक्षी म्हणून ओळखला जातो. गवत मिश्रित चिखल चोचीतून आणून झाडाच्या मजबूत फांदीवर छोट्या गडव्याच्या आकाराचे गोलाकार घरटे बांधण्याची त्याची कारागिरी पाहण्यासारखे असते. हजारो खेपा करून हे नर-मादी चिखल आणतात आणि अत्यंत मजबूत गोलाकार घरटे फांदीवर बांधतात. एखाद्या कुंभाराने कौशल्याने मोठे गाडगे बनवावे, तसे त्यांचे काम असते. शेवटी अरुंद प्रवेशद्वार करून हे घरटे पूर्ण बंदिस्त केले जाते. एका विणी नंतर हा पक्षी आपले घरटे सोडून देतो. पुन्हा नव्या पिलांसाठी नवे घरटे बांधतो. याशिवाय हमिंग बर्डचे घरटे अगदी घोटीव व प्रसरणशील असते. ते वाटीच्या आकाराचे आणि कोळ्यांच्या मुलायम धाग्यांपासून बनलेले असते. अत्यंत सुबक आकार हे या घरट्याचे वैशिष्ट्य असते.
       पक्ष्यांमधील आणखी एक अंगभूत कला म्हणजे नकला करणे होय. पोपट, पर्वत मैना, कोतवाल हे नकलाकार पक्षी आहेत. कधीकधी दयाळही दुसऱ्या पक्षांच्या आवाजाची नक्कल करतो. पोपट व जंगली मैना माणसांच्या बोलण्याचे सहीसही अनुकरण करतात. जणू काही त्यांना मानवी भाषा समजत असते. कोतवाल आणि दयाळ हे इतर पक्ष्यांच्या आवाजाची हुबेहुब नक्कल करतात. नकलाकार पक्षी त्यांच्या या अद्भुत गुणांमुळे पारतंत्र्यात जातात. लोक या पक्ष्यांना पकडून पिंजऱ्यात ठेवतात आणि स्वतःची करमणूक करून घेतात.
      शत्रूला चकवा देण्याची कला असणारे काही पक्षी आहेत. विशेषतः माळावर घरटे करणारे पक्षी आपल्या घरट्याच्या दिशेने कोणी येताना आढळले, तर त्याला घरट्यापासून दूर नेण्यासाठी अनेक क्लुप्त्या करतात. टिटवी आपल्या घरट्यापासून थोडी दूर दूर जाते आणि आवाज करून अनाहुत प्राणी किंवा माणसाचे लक्ष वेधून घेते. धाविक पक्षीही घरट्यापासून दूर पळत जातो. कधी जखमी असल्याचा देखावा करतो. शत्रूचे लक्ष वेधून घेतो आणि बघता बघता पसार होतो. ल्हावर, रातवा हे पक्षी गवत किंवा मातीत दबून बसतात आणि शत्रू अगदी जवळ आला तरच भर्रकन उडून जातात. माळपक्षी नेहमीच धोक्याची शीळ घालण्यात पटाईत असतात. त्यांचा तो आवाज ऐकून त्यांची पिल्ले इतकी निपचित बसून राहतात, की समोरच असूनही ते बिलकुल ओळखू येत नाहीत. चंडोल, डोंबारी, धुळचिमणी हे अशा रंगगोपण कलेत वाकबगार असतात.

       डोंबारी पक्षी                    

डॉ. श्यामसुंदर मिरजकर
               कला, वाणिज्य महाविद्यालय, मायणी