श्यामसुंदर मिरजकर

* संत निरंतर जागविती *       वारकरी चळवळीचे अध्वर्यू म्हणजे संतश्रेष्ठ नामदेव महाराज (इ.स.१२७० ते १३५०) होय. पारंपरिक उपासना, पूजाअर्चा यांच्या पलीकडे जाऊन सर्वव्यापी ईश्वराचा शोध घेण्याचा त्यांनी प्रयत्न केला. त्यासाठी अनेक वेदशास्त्रसंपन्न ब्राह्मण, पुराणिक, हरिदास यांच्याशी चर्चा केली. परंतु या ब्रह्मवृंदांपैकी कोणीही नामदेवांचे समाधान केले नाही. मग ते आपल्या मनाचा उपदेश स्वीकारून पांडुरंगाला शरण गेले आणि त्यांनी नव्या भक्तिमार्गाचे प्रवर्तन केले. वेदशास्त्रपुराणादी संस्कृत ग्रंथ हे ठरावीकांची मक्तेदारी बनून गेले होते. सर्व समाजाला उपासनेचे स्वातंत्र्य देण्याइतकी उदारता वेद वाङ्मयात नव्हती. त्यामुळेच नामदेवांनी श्री विठ्ठलाला केंद्रस्थानी ठेवून नव्या भक्तिमार्गाचे प्रवर्तन केले. देव आकाराला आल्यानंतर प्रथम त्याला लाभते ते नाम! म्हणून नामसंकीर्तन हेच भक्तीचे साधन, असे त्यांनी ठरविले.        'देव आकारला नामरूपा आला।       म्हणोनि स्थापिला नामवेदीं।।       नामापरता मं...

* पाखरांची घरटी *         विविध रंगांचे, विविध आकारांचे पक्षी म्हणजे निसर्गाची अदभूत निर्मिती आहे! जवळजवळ सगळेच पक्षी देखणे असतात. खूप सुरेख रंगसंगती त्यांच्या पंखांवर असते. एकाच रंगाचे कावळा, कोतवाल, चिरक, कोकीळ, पाणकावळा यासारखे अनेक पक्षी असले, तरी प्रत्येकाच्या काळ्या रंगाची छटा भिन्न असते. त्याच प्रमाणे पाखरांची घरटीही विविध रंगी, विविध ढंगी असतात. माणूस जसा बारा महिने सर्व ऋतूत सुरक्षित घरात राहतो, तसे पक्षी करत नाहीत. त्यांना घरट्याची गरज वाटते ती फक्त अंडी घालण्यासाठी. नव्यांना जन्म देण्यासाठी. त्यांचे संगोपन करण्यासाठी. त्यामुळे विणीच्या हंगामातच पाखरांची घरटी बांधायची लगबग सुरू झालेली आढळते. इतर वेळी बहुसंख्य पाखरं झाडावरच राहतात. रात्री पंखात मान मुडपून झोपी जातात. पाणपक्षी पाण्यात झोपतात, तर माळ पक्षी माळावरच डुलक्या घेतात. या सर्व पाखरांची झोप सावध असते, इतके मात्र खरे!         प्रत्येक पाखराचे घरटे वेगळ्या धाटणीचे आणि वैशिष्ट्यपूर्ण असते. बाहेरून पाहताना पक्ष्यांचे घरटे ओबडधोबड दिसत असले, तरी आतून मात्र मऊ मुलायम आणि उबदार ...

* कलावंत पक्षी *      कला ही एक सौंदर्यात्मक जाणीव असते. कलावंत मानवी जीवनातील सौंदर्य शोधतात. चित्र, शिल्प, संगीत, नृत्य, साहित्य अशा विविध माध्यमातून सौंदर्याचा साक्षात्कार घडवितात. जीवनाकडे पाहण्याचा सौंदर्यात्मक दृष्टिकोन विकसित करतात. "काव्यशास्त्रविनोदेन कालो गच्छति धीमताम्।" असे बुद्धिमान रसिकांचे वर्णन सुभाषितकार करतात. याउलट कलाविहीण मनुष्याला पशू म्हणून हिणवतात. असे असले तरी कला ही काही फक्त माणसांचीच मक्तेदारी नाही. निसर्गातील अनेक जीवजंतू कलादृष्टी जोपासतात. विविध प्रकारे आपल्या सौंदर्यदृष्टीचा परिचय करून देत असतात. यामध्ये पक्ष्यांची कलानिपु ण ता अचंबित करणारी असते.          पक्ष्यांमध्ये काही पक्षी हे गाणारे असतात. सुमधुर लकेरी निर्माण करणे आणि स्वच्छंदपणे आपला स्वरसाज सादर करणे, हे या पक्ष्यांचे वैशिष्ट्य. आपल्या परिचयाचा दयाळ हा गाणारा पक्षी आहे. चिमणीपेक्षा थोडा मोठा, बुलबुलाच्या आकाराचा, काळ्या रंगाचा हा पक्षी असतो. पोटाकडील भाग पांढराशुभ्र, पंखात किनार्‍याला एक पांढरे पिस डोकावणारे. हा पक्षी मान...