मेरा कुछ सामान...

*मेरा कुछ सामान...*

     बाहेर पावसाची झड लागून राहिली आहे. दिशा अंधुक काळवंडून गेलेल्या. थंड ओला गारवा लपेटून राहिलेला. अशा वेळी मनही थोडे कातर होते. कधी कोणाची आठवण होत राहते. मन भूतकाळात हरवून जाते. अनेक गोष्टी साठून राहिलेल्या असतात. नजरेसमोरून त्या आठवणींचे चित्रफलक सरकत जातात. दीर्घ सहवासाचा खूप आतून ओढ लावणारा प्रेमभाव शब्दांत कसा पकडायचा हा नेहमीच एक अनुत्तरित प्रश्न असतो. परंतु एखादा कवी तेही नेमकेपणाने अभिव्यक्त करताे. कवी गुलजार साहेबांचे 'इज़ाजत' चित्रपटातील हे ' मेरा कुछ सामान' गीत याचाच एक सुंदर नमुना आहे.
          मेरा कुछ सामान तुम्हारे पास पड़ा है
          सावन के कुछ भीगे-भीगे दिन रखे हैं
          और मेरे इक खत में लिपटी रात पड़ी है
          वो रात बुझा दो, मेरा वो सामान लौटा दो
          मेरा कुछ सामान...

सामान म्हणजे वस्तू/साहित्य. वस्तू जेव्हा नवीन असते, तेव्हा तिला निर्मिती मूल्य असते. एखादी वस्तू वापरली जाते, तेव्हा तिला व्यक्तिगत संदर्भाचे मूल्य प्राप्त होते. कालांतराने त्याच वस्तू स्मृतिचिन्ह बनून जातात. जसजसा काळ उलटत जाईल तसतसे वस्तूंचे मोल वाढतच जाते किंवा कधी त्या संदर्भहीन, अर्थहीन बनून नष्टही होतात. दिल्या घेतलेल्या वस्तू दाखविता येतात. साठविता येतात. जपून ठेवता येतात. पण दिले घेतलेले ते क्षण. ते कसे कोणाला दाखवायचे? त्या आठवणी, ते परस्परांच्या सहवासाचे खट्टे-मिठ्ठे अनुभव, ते कसे कोणाला दाखवता येईल? सांगता येईल? त्या सगळ्या अनुभवांची काळजात खोलवर जपलेली स्मृती फक्त जपणाऱ्यालाच माहीत. असे न दिसणारे सामान/साहित्य कुणाजवळ तरी तसेच राहून गेलेले असते. ते परत देताही येत नाही, घेताही येत नाही.
श्रावणातले ते ओले दिवस, पत्रातून व्यक्त झालेल्या भावना/आठवणी, ती पावसाळ्यातील रात्र. आतमध्ये धग शिल्लक असणारी ती रात्र विझवून टाकायची का? की असू द्यावी तिला तशीच? ती रात्र विझली तरच स्मृतींना सोडता येईल, अशी एक शक्यता. पण ती अजमावणे कठीण.

        पतझड़ में कुछ पत्तों के, गिरने की आहट
        कानों में इक बार पहन के लौटाई थी
        पतझड़ की वो शाख अभी तक कांप रही है
        वो शाख गिरा दो, मेरा वो सामान लौटा दो

पानगळीच्या मोसमात जी पडझड होते, त्याचे ध्वनी अजूनही कानाजवळ रेंगाळत आहेत. जिथून एकांडे उरलेले पान शेवटी गळून जाते, ती फांदी त्या धक्क्याने अजूनही थरथरते आहे. कुणीतरी ती निष्पर्ण फांदीच पाडून टाकायला हवी. परंतु ही पानगळ नेमकी कसली? खरीखुरी की नात्यांची? आपल्या अस्तित्वाला सुरूप, सुंदर बनवणारी काही पाने गळून गेली, तर उरलेल्या निष्पर्णतेला काय अर्थ असतो? मग तशा एकाकी फांदीलाच कुणी काढून टाकावे, हेच बरे!

   इक अकेली छतरी में जब आधे-आधे भीग रहे ते
   आधे सुखे, आधे गीले, सुखा तो मैं ले आयी ती
   गीला मन शायद बिस्तर के पास पड़ा हो
   वो भिजवा दो, मेरा वो सामान लौटा दो

एका छत्रीत अर्धेमुर्धे भिजत एकमेकांना स्पर्शत जाण्याचा तो अनुभव खास जपून ठेवावा असाच. त्या अनुभवातील कोरडेपणा कदाचित आपल्या सोबत येतो, परंतु प्रेम भावनेने भिजलेले मन त्या अनुभवा भोवतीच कुठेतरी रेंगाळत असते. ते परत कसे पाठवणार? कसे देणार, कसे घेणार? हाही एक प्रश्नच.

    एक सौ सोलह चांद की रातें, एक तुम्हारे कांधे
    का तिल
    गीली मेंहदी की खुशबू, झुठमूठ के शिकवे कुछ
    झूठमूठ के वादे भी सब याद करा दूँ
    सब भिजवा दो, मेरा वो सामान लौटा दो

चंद्राच्या पूर्णावस्थेतील सौम्य सौंदर्यात न्हाऊन निघालेल्या अविस्मरणीय असंख्य रात्रींचे क्षण मनात जागेच असतात. तो शरीरावरचा सौंदर्यवर्धक तीळ; हातांना, केसांना येणारा ओल्या मेहंदीचा वास; खोट्या खोट्या तक्रारी, खोट्याच आणा भाका हे सगळे कधी कुणाला परत देता येईल? नाहीच देता येणार? मग शेवटचा एकच उपाय उरतो. आयुष्यातील या अत्यंत मौल्यवान सुखद आठवणी आपल्याच मनात दफन करायच्या आणि कायमचे झोपी जायचे. परंतु त्याला देखील जोडीदाराची परवानगी नको का?

एक इजाज़त दे दो बस, जब इसको दफ़नाऊँगी
मैं भी वहीं सो जाऊंगी, मैं भी वहीं सो जाऊंगी

१९६४ साली सुबोध घोष यांच्या ‘जतुगृह’ या बंगाली चित्रपटाचे कथानक घेऊन गुलजारजींनी हिंदी चित्रपटासाठी पटकथेवर काम करणं सुरू केलं. सहा-सात वर्षे यावर काम केल्यानंतर सुबोधजींकडे या कथेवर हिंदी चित्रपट बनवण्याची इच्छा व्यक्त केली, तेव्हा सुबोध घोष यांनी या चित्रपटाकरिता परवानगी दिली. पुढे गुलजारनी या चित्रपटाचं नाव पक्क केलं 'इजाज़त'. ८ जुलै, १९८७ मध्ये प्रदर्शित झाला. हा चित्रपट म्हणजे एक गहिरा आशय असणारी कविताच. समांतर सिनेमांमधील माईलस्टोन. नसिरुद्दीन शहा आणि रेखा यांचा खूप आतून आलेला आशयघन अभिनय. त्यांना अनुराधा पटेलची समर्थ साथ. संवाद, गाणी आणि दिग्दर्शन गुलजार साहेबांचं. संगीतकार आर डी बर्मन. एकूण चारच गाणी. मात्र सगळीच खोलवर पोहोचणारी. त्यामधील एक गाणे 'मेरा कुछ सामान'. गुलजारनी आर. डी. बर्मन यांच्या हाती हे गाणे सोपविले. आर.डी. म्हणाले, "उद्या टाइम्स ऑफ इंडिया मधील बातमी आणून देशील आणि संगीत द्या म्हणशील. जमणार नाही." गद्यप्राय असणारे हे गीत. गायिका आशा भोसले यांनी या गीताचे बोल शांतपणे वाचले. थोडे गाऊन पाहिले. मग आर. डीं.नी या गाण्याला अप्रतिम चाल दिली. अशोक मेहतांच्या कॅमेऱ्याने आणि नासिर-रेखाच्या अभिनयाने या गाण्याला जिवंत केले. गीतकार आणि गायिका यांना राष्ट्रीय पुरस्कार मिळवून देणारे हे गाणे आजही तितकेच लोकप्रिय आहे. परंतु त्या शब्दांना सुंदर चाल बांधणारे आरडी मात्र पुरस्कारापासून वंचित राहिले, त्याचे आजही नवल वाटते. मनात मात्र शब्दांची अनेक आवर्तनं होत राहतात. 'मेरा कुछ सामान.... तुम्हारे पास पड़ा है...'