मी रात टाकली...

मी रात टाकली...

      चांगला कवी नेहमीच कमीत कमी शब्दांत आपला आशय व्यक्त करतो. अर्थाच्या अनेक शक्यता शब्दांत आणि त्या दरम्यानच्या मोकळ्या जागांमध्ये पेरत जातो. आपल्या मनातील भावभावना व्यक्त करण्यासाठी अतिशय चपखल अर्थपूर्ण शब्द गवसणे आणि त्यांची अनोखी मांडणी करणे, हेच कवीचे वैशिष्ट्य असते. ना.धों. महानोरांनी 'जैत रे जैत' (१९७७) या चित्रपटासाठी लिहिलेले 'मी रात टाकली' हे गीत याच पठडीतले आहे. गो. नि. दांडेकरांच्या कथेवर जब्बार पटेल यांनी दिग्दर्शित केलेला हा चित्रपट राष्ट्रीय पुरस्कार विजेता ठरला होता. या गीताला संगीत दिले आहे हृदयनाथ मंगेशकर यांनी, तर स्वर आहे लता मंगेशकर, रवींद्र साठे आणि चंद्रकांत काळे यांचा.
       ना. धों. महानोर यांनी अतिशय कमीत कमी शब्दांत एक अनवट भाव पकडला आहे. ठाकर आदिवासी जमातीतील चिंधीची ही कहाणी. चिंधीला आपला भित्रा व दारुबाज नवरा आवडत नाही. म्हणून ती त्याच्याबरोबर काडीमोड घेते. जमातीच्या कायद्याप्रमाणे चिंधीच्या बापाला देज (हुुंडा) परत द्यावे लागते, पण चिंधी एका नको असलेल्या पाशातून मुक्त होते. तिची भावस्थिती मुखर करणारे हे गाणे आहे. ती म्हणते,

       मी रात टाकली
       मी कात टाकली
       मी मोडक्या संसाराची बाई लाज टाकली
       मी रात टाकली

    तिने अंधारी काळोखी दुःखाची रात्र टाकून दिली आहे आणि कात टाकलेली सळसळती नागीन असते तशी ती झालेली आहे. जणू काही तिचा दुसरा जन्मच झालेला आहे. आता ती मोडक्या म्हणजेच अर्थहीन आणि त्यामुळेच मोडलेल्या संसाराची लाज बाळगत नाही. स्वतःच्याच भावविभोर आनंदात ती पुढे पुढे जात राहते.

हिर्व्या पानांत हिर्व्या पानांत चावळ चावळ चालती
भर ज्वानीतली नार अंग मोडीत चालती

      तिचे असे हे काडीमोड घेणे, जमातीत चर्चेचा विषय होते. हिरवी पाने, म्हणजे तरुण, तिच्याबद्दल काहीबाही बोलत राहतात. "भरज्वानीतील ही नार अंगमोडीत पुढे जाते", असे म्हणतात. मात्र ती त्याकडे लक्ष देत नाही. ती आता मनमुराद जगू पाहते. त्यामुळेच स्वतःच्या पंखांवर, अंगप्रत्यंगावर नभ पांघरते. मुक्त मोरणी प्रमाणे चांदण्यात न्हाते. निसर्गाच्या वेल्हाळ रूपात बेधुंद होते. (गर्द रानात मोरनाचीची जागा असते व तिथे चांदण्या रात्री मोरांचे नृत्य होते. लांडोरींशी जुगणे होते, याची येथे आठवण होते.)
         ह्या पंखांवरती मी नभ पांघरती
         मी मुक्त मोरनी बाई चांदण्यात न्हाती
     ती मात्र स्वतःच्याच आनंदमग्न मुक्त अवस्थेत आहे. अशा अवस्थेत तिला जमातीच्या भगताचा ढोलिया असणारा मुलगा नागू भेटतो. ती त्याच्या प्रेमात पडते. जणू काही तो ढोलाच्या लयीसह तिच्या अंगात भिनून जातो. अशावेळी भिंगरभिवरीप्रमाणे भिरभिरणारी ती त्याची मालन म्हणजे मैत्रीण/सखी/ पत्नी बनते. 

         अंगात माझिया
         भिनलाय ढोलिया
         मी भिंगरभिवरी त्याची गो मालन झाली
         मी बाजिंदी मनमानी बाई फुलात न्हाली

      अंगात धमक असणारी जिद्दी चिंधी स्वतःच्या मर्जीप्रमाणे जगते. इकडे तिकडे विहार करते. मनमानी करते. फुलात न्हाते. आनंदविभोर होते. फुलांसारखे सुरंगी सुगंधी क्षण तिला भरभरून अनुभवायला मिळतात.
       मोडका संसार सोडण्यासाठी देखील एक हिम्मत लागते. वहिवाट मोडण्याचे साहस मनात असावे लागते. तरच अंधारी अन्यायाची रात्र मागे टाकून बाहेर पडता येते. कात टाकून नवे अनुभव घेण्यास ती सिद्ध होऊ शकते. अशी हिंमत मध्यमवर्गीय स्त्री दाखवू शकेल?
      ना. धों. महानोरांनी जे भावपूर्ण शब्दचित्र उभे केले होते, त्याला पडद्यावर साकार केले स्मिता पाटीलने. त्यातूनच एका अजोड कलाकृतीचा जन्म झाला. https://youtu.be/_BEOovlV0Q4
                    

                        डॉ. श्यामसुंदर मिरजकर