मोमिन-ख़ाँ-मोमिन

तुम मेरे पास होते हो...

        मोमिन-ख़ाँ-मोमिन हे 19व्या शतकाच्या पूर्वार्धातील एक महत्त्वाचे शायर. गालिब आणि जौक यांचे ते समकालीन होते. त्यांनी लिहिलेला एक शेर फार प्रसिद्ध आहे. इतका की गालिबने या एका शेराच्या बदल्यात बदल्यात आपले सारे काव्य देऊ केले होते, अशी आख्यायिका आहे. तो शेर असा,
             तुम मेरे पास होते हो गोया
             जब कोई दुसरा नही होता।
      प्रेमाच्या अनुभूतीचा अलवार स्पर्श झालेल्या या ओळी आहेत. 'नसतानाही खूप असतेस/ तुला कधी कळणार नाही', असे कुसुमाग्रजांनी एका कवितेत लिहिले आहे. गोया या शब्दाचा फारसी भाषेतील अर्थ आहे 'बोलणारा'. परंतु हिंदीत त्या अर्थाने हा शब्द क्वचितच वापरला जातो. येथे प्रिय किंवा प्रेमालाप करणारा/री या अर्थाने तो आला आहे.
     या ओळींचा सरळ अर्थ असा होईल, 'हे प्रिय, तू माझ्या जवळ असतोस/असतेस, जेेव्हा दुसरे कोणी असत नाही(तेव्हा).'
     व्यंजनेच्या पातळीवर या दोन ओळींचे अनेक अर्थ ध्वनित होऊ लागतात. विशेषतः, 'जेव्हा दुसरे कोणी असत नाही तेव्हा', म्हणजे नेमके कोणत्या वेळी? कोणत्या भावस्थितीत?  असा  प्रश्न  उपस्थित होतो. जेव्हा दुसरे कोणीही जवळ असत नाही, तेव्हा माणूस खूप एकटा असतो, एकाकी असतो. कदाचित तो अडचणीत असेल, संकटात असेल किंवा दु:खात असेल, त्या वेळी कदाचित कोणीही साथ न दिल्यामुळे तो एकटा असेल. हे एकटेपण काही वेळेला खायला उठते. पण मोमीन असं म्हणतोय की मी एकटा असेन, पण एकाकी असत नाही. कारण या एकटेपणाच्या काळात तू माझ्याजवळ असतेस. कुसुमाग्रजांच्या शब्दांत 'नसतानाही खूप असतेस'.
        एका अर्थाने प्रेमाची ही मिसाल आहे. डॉ.  आंबेडकर यांनी एका पत्रात म्हटलंय, 'प्रेम म्हणजे परस्परांचे होऊन राहण्याची कांक्षा'. म्हणजेच कुणी असे म्हणेल की, माझ्या जीवनातून/मनातून तुला वजा केले, तर मी 'मी' राहणार नाही. प्रेम व्यक्तींना एका अदृश्य पाशात बांधून ठेवते. प्रेमात असणार्‍या व्यक्तीच्या मनात दुसऱ्याची आठवण पारिजातकाच्या मंद सुगंधासारखी दरवळत असते. त्यामुळेच  मोमिन-खा-मोमिनच्या या दोन ओळी फार अर्थपूर्ण ठरतात.
        इथे जवळ असणे हे शारीर पातळीवरचे नाही, तर ते मानसिक पातळीवरचे आहे. किंवा दुसरे कुणीही जवळ नाही, हे पाहून चोरून भेटण्यातला हा प्रकार नाही, तर दुसरं कुणीही साथ देत नाही, अशा कठीण काळात समंजस साथ सोबत करण्याचा हा प्रयास आहे. प्रत्यक्षात ते देहाने परस्परांपासून दूर असतील, परंतु मनाने खूप जवळ अाहेत. म्हणूनच ते हळूवारपणे एकमेकांच्या कानात बोलणारे आहेत.
        याचीही आठवण करून द्यायला हवी की, भांडणात लोक मोठ मोठ्याने बोलतात. कारण  भांडणाऱ्या व्यक्तींच्या मनातील अंतर वाढलेले असते. तर प्रेमात हळूवारपणे बोलतात, कारण दोन मनातील अंतर मिटलेले असते. त्यामुळेच हा 'गोया' खूप जवळचा होऊन जातो.
       मोमीनच्या वरील दोन ओळीत थोडा बदल करून हसरत जयपुरी यांनी एक गाणे लिहिले. 1966 मध्ये आलेल्या 'लव इन टोकियो' या चित्रपटासाठी ते गाणे मोहम्मद रफी आणि लता मंगेशकर यांनी गायले. तर शंकर-जयकिशन यांनी संगीत दिले. हे गाणेही खूप गाजले. गीताचे बोल असे आहेत,
        ओ मेरे शाह-ए-खुबा
        ओ मेरी जान-ए-जनाना
        तुम मेरे पास होते हो
        कोई दुसरा नही होता
इथे हसरत जयपुरींनी मोमीनच्या शेर मधील दोन शब्द गाळून मोठ्या खुबीने या ओळी गीतामध्ये वापरल्या आहेत. मोमीनच्या शेरमधील पहिल्या ओळीतील शेवटचा शब्द 'गोया' आणि दुसर्‍या ओळीतील पहिला शब्द 'जब' गाळले आहेत. मात्र हे दोन शब्द गाळल्याने मूळ काव्यातील अर्थ व सौंदर्यानुभूती नंतरच्या ओळींमध्ये जशीच्या तशी येऊ शकली नाही. उलट या काव्यपंक्ती मध्ये अर्थाच्या पातळीवर जमीन-अासमानचा फरक पडला आहे. प्रियवराला उद्देशून वापरलेला गोया हा शब्द काढल्यामुळे मूळची नजाकत, आत्मीयता हरवली आहे. इतकेच नव्हे तर गाण्यातील ओळींचा अर्थ पूर्णतः बदलला आहे. तो संकुचित झाला आहे. 'फक्त तूच माझ्या जवळ असतोस/असतेस, दुसरे कोणीही असत नाही,' अशी सफाई दिली जात आहे. म्हणजे जोडीदाराला मुळात प्रेमाच्या विश्वसनीयतेबद्दल शंका आहे, संशय आहे. त्यामुळे हा शंकानिरसन करणारा खुलासा दिला जात आहे.
        जिथे अंत:करणपूर्वक प्रेम असते, तिथे संशय खुलासा शंकानिरसन यांना अजिबात थारा नसतो. प्रेम हे श्वासांइतके जीवनदायी आणि निरपेक्ष असायला हवे. कवी मोमीन तो प्रेमभाव नेमक्या शब्दांत पकडतात, तर गीतकार हसरत जयपुरी प्रेम भावनेला संशयाचे, संभ्रमाचे वळण देऊन नवे नाट्य जन्मास घालतात. मोमीन प्रेमाच्या अस्सल अनुभूतीस शब्दरूप देतो. म्हणून त्याचे शब्द मनात रुंजी घालत राहतात. एका अर्थाने हा कवीच 'गोया' होऊन राहतो. आपण पुन्हा पुन्हा गुणगुणतो,
         तुम मेरे पास होते हो गोया
         जब कोई दुसरा नही होता ।।

                      डॉ. श्यामसुंदर मिरजकर
कला, वाणिज्य महाविद्यालय, मायणी (सातारा) 

पूर्वप्रकाशित: https://bit.ly/2FA1GMF